Satyra 2.

COMMENTARII.

[1] boni] in tribus Vatic. cod. & Faer. & Torn. scriptum reperitur boni, ut sit uocandi casus, quos secutus sum * ms : alii legunt bonis

[110] uiuere paruo] sic Tibullus eleg. 1. lib. 1. contentus uiuere paruo. [Eleg., I, 1, 25]

[2] Nec meus hic sermo, &c.] hi duo uersus, qui deinceps sequuntur, includendi sunt interpositionis nota.

[47] praecepit] praescripsit, docuit, praemonstrauit. hoc enim significat uerbum praecipere , non id, quod uulgus putat.

[3] abnormis sapiens] haec duo coniuncte sunt legenda, sapiens abnormis, id est, qui sapiens quidem est, sed non ad istorum philosophorum normam. sic M. Tullius in Laelio, Nunquam ego dicam C. Fabricium, M. Curium. T. Coruncanum, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. abnormis [Amic., 5] autem excudendum curaui, secutus auctoritatem quinque codicum ueterum.

[3] crassaque Minerua] & sapiens crassa Minerua, id est non politus, neque excultus doctrina : sed factus natura : non productus e schola, sed ex caula. in Priapeiis, simplicius multo est, da, uerbum turpe latine Dicere. quid faciam ? crassa Minerua mea est.

[4] nitentes λιπαράς, pingues, unctas, opiparas.

[5] Cum stupet insanis acies fulgoribus] id est, cum oculorum acies epularum, & deliciarum, & uasorum pretiosorum splendore obtusa est. allegoria est. nam per aciem oculorum, quae nimio splendore praestinguitur, indicium rationis significat obtusum, & corruptum luxu, & uoluptatibus.

[5] insanis] ab effectu. quia animum spoliant sanitate.

[6] Acclinis] propensus ad assentiendum falsis propterea, quod corpus multo cibo, multaque potione completum est : quod, cum accidit, minus expedite suo munere mens fungi potest. acclinis legendum esse, non accliuis peruincunt omnes codices ueteres & Vaticani, & alii nullo excepto. accliuis autem significat incumbentem, & propensum. quo nomine utitur Virgilius lib. 10. Aen. Vulnera siccabat Lymphis, corpusque leuabat Arboris acclinis trunco. [Aen., X, 834] quo loco tamen in lib. uulgatis legitur mendose accliuis. hinc uerbum acclino, & acclinatus. Caesar lib. 6. de bello Gallico huc cum se consuetudine acclinauerint, [Bell. Gall., VI, 27] &c. & supra atque ita paulum modo acclinata quietem capiunt.

[7] impransi] sicci, ieiuni. epist. ad Nummonium Valam lib. 1. impransus non qui ciuem dignosceret hoste [Epist., I, 15, 29] & saty. proxima impransi correptus uoce magistri.

[8] male uerum examinat omnis corruptus] corruptus autem est animus hominis uino, ciboque conferti, & saturi : Itaque expedite uerum a falso distinguere non potest. huc pertinent, quae scribit Aristoteles περὶ Ἐνυπνίων. Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἐν ὀργαῖς, καὶ πάσαις ἐπιθυμίαις εὐαπάτητοι γίνονται πάντες, καὶ μᾶλλον, ὅσῳ ἂν μᾶλλον ἐν τοῖς πάθεσιν ὦσι. [Ins., 2, 11]

[9] leporem sectatus, equoue &c.] huius loci haec sententia est. qui labore corpus exercuit, sumtuosas epulas non desiderat : sed tenuissimo apparatu, & quolibet cibo sibi apposito contentus est. notum est illud Hippocratis ὁ πόνος σίτου ἡγείσθω. & Cyrus apud Xenophontem libro secundo ἀπομνημ. [p. 149] curam adhibebat, ne unquam sui ad prandium, aut coenam ἀνίδρωτοι uenirent [Cyrop., II, 1, 29] & Hippolytus ille apud Euripidem ait redeuntibus e uenatione, plenas mensas esse iucundas : significans, opinor, exercitatione, & labore corporis cibi cupiditatem excitari. uerba Euripidis sunt haec, Σίτων μέλεσθε τερπνὸν ἐκ κυναγίας Τράπεζα πλήρης. [Hipp., 109] enumerat autem hoc loco Horatius quinque exercitationis genera, uenationem, equitationem, militiam, ludum pilae, disci iactum.

[11] graecari] intemperantius potare, Graecorum more bibere. M. Tullius Verr. 3. Fit sermo inter eos, & inuitatio, ut Graecorum more biberetur. [Verr., II, 1, 26] Plautus Mostell. Dies, nostesque bibite : pergraecamini, Amicas emite, liberate, pascite Parasitos, obsonate pollucibiliter. [Most., 22] Idem Bacchid. atque id pollicetur, se daturum aurum mihi : Quod dem scortis, quodque in lustris comedim, & congraecem pater.

[12] Molliter austerum studio fallente] id est, studio pilae obliuionem quandam, & ἀναισθησίαν laboris afferente. non enim sentitur labor ab eo, qui pila ludit, propter eam, quam ex lusione percipit, uoluptatem.

[13] cedentem] cedit enim aer corporibus, praesertim grauioribus.

[14] Cum labor extuderit] id est, depulerit nauseam, quae ex satietate, & crapula nascebatur, famemque irritarit, ac prouocarit.

[15] Sperne cibum uilem] uerbum sperne pertinet ad illa superiora, leporem sectatus, equoue, &c. & inest in his uerbis εἰρωνεία. hoc modo, cum uenatu, equitatione, militia, pilae lusione, disco te exercueris, ac fatigaris, cibique fastidium depuleris, tum tu, sodes, sperne tenuem apparatum, & nega te bibiturum, nisi tibi uinum Falernum melle mitigatum ministretur. quod simile est, ut si dicat, nunquam tu hoc facturus es, immo uilissimum quenque cibum auidissime uoraturus, & quodlibet uinum, atque adeo aquam, si uinum desit, aequissimo animo bibiturus. ad hanc sententiam pertinet id quod Dionysio tyranno respondit cocus quidam Lacedaemonius. Cum coenasset ille in Phiditiis, negaretque se iure nigro nescio quo delectatum, quod erat caput coenae : tum is, qui illa coxerat, minime mirum (inquit :) condimenta enim defuerunt. Quae tandem, inquit ille ? labor in uenatu, sudor, cursus ab Eurota, fames, sitis : his enim rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur. haec M. Tullius Tuscul. lib. 5. [Tusc., V, 34] eodem illud Varronis de liberis educandis ex Nonio. uel maxime illic didici, & sitienti uideri aquam mulsam : & esurienti, panem cibarium, siligineum : & exercitato somnum suauem. [Comp. Doc., II, p. 88 M] quem locum sic restituit Muretus.

[15] nisi Hymettia mella Falerno] ne biberis, ne quicquam bibito, nisi uinum Falernum melle conditum. Erat autem Falernum aliquanto austerius. iccirco melle admisto leniri solitum erat. Virgilius Georg. 4. Dulcia mella premes, nec tantum dulcia, quantum Et liquida, & durum Bacchi domitura saeporem. [Georg., IV, 101]

[16] foris est promus] is qui dapes, & uinum promit, non est domi : tempestas ad piscandum non est idonea. Tu igitur esuriens, & sitiens, neque, dum promus redeat : neque, dum ex longinquo, & concitato mari tibi pisces afferantur, expectabis : sed pane, & sale famem sedabis. Promus dictus est a promendo, ut condus a condendo : quibus duabus uocibus utitur Plautus.

[18] unde putas, aut Qui partum] unde putas hanc in tam tenui, & uili cibo, [p. 150] nasci uoluptatem ?

[20] tu pulmentaria quaere Sudando] id est, suda prius, quam pransum, aut coenatum eas, & pulmentaria non magnopere desiderabis. Nam ei, qui sudauerit, famemque labore prouocarit, fastidio depulso, cibus quantumuis tenuis, ac uilis, erit quouis pulmento suauior. supra epist. ad Lollium lib. 1. Coenes ut pariter pulmenta laboribus emta. [Epist., I, 18, 48] recte igitur Cyrus : de quo sic Xenophon ἀπομν. βιβ. β. ἐπεμέλετο δὲ καὶ τοῦδε ὁ Κῦρος, ὅπως μήποτε ἀνίδρωτοι γενόμενοι ἐπὶ τὸ ἄριστον, καὶ τὸ δεῖπνον εἰσίοιεν [Cyrop., II, 1, 29] quae uerba paulo ante interpretati sumus.

[21] pinguem uitiis] obesum, uitioso, & graui abdomine oneratum.

[21] albumque] pallidum, ut infra ead. saty. uides ut pallidus omnis Coena desurgat dubiae ? [Serm., II, 2, 76]

[21] ostrea συναίρεσις est in nomine ostrea, ut supra admonuimus. ostrea autem loco & tempore inter se distinguuntur. ea enim sunt optima, quae & in mari, & uere, aut sub aestatem capiuntur, ut docet Athenaeus lib. tertio.

[22] Nec scarus] de Scaro sic Athenaeus lib. 8 ὁ δὲ σκάρος ἀπαλόσαρκος, ψάθυρος, γλυκύς, κοῦφος, εὔπεπτος εὐανάδοτος, εὐκοίλιος. [Deipn., VIII, 51, 355c] quae uerba supra sumus interpretati ad Od. ii epod. Quam ratus autem, & carus Romae fuerit hic piscis, ex Macrobio cognosces lib. 3. cap. xvi.

[1] Lagoïs] leporem Graeci λαγωὸν seu λαγῶ nominant, a cuius similitudine piscis quidam hoc nomine appellatus est.

[23] Vix tamen eripiam, &c.] uix tamen expugnabo, ut non malis pauone apposito, palatum tuum delectare, ac permulcere, quam gallina famem explere, uanis rebus corruptus. tergere autem dixit in secunda inflexione, ut Lucretius multis locis. exempli causa lib. 4. Et quasi perterget pupillaes, atque ita transit. [Nat. Rer., IV, 248]

[25] Corruptus uanis rerum] id est, uanitatibus rerum, uel uanis rebus. sic loquitur Od. xii. lib. 4. cadus Spes donare nouas largus, amaraque Curarum eluere efficax. [Carm., IV, 12, 19] Idem epist. de arte poet. si forte necesse est indiciis monstrare recentibus abdita rerum. [Ars, 48] id est, res abditas. & satyra ultima huius lib. dumque Ridetur fictis rerum Balatrone secundo. Lucretius lib. 6. de fulmine, Inter enim fugit, & penetrat per rara uiarum. [Nat. Rer., VI, 332] uide annot. ad Odam illam xii. lib. 4. [Ad Carm., IV, 12, 20]

[26] & picta pandat spectacula cauda] Athenaeus lib. 9. de pauonis pennis, & ala, haec scribit ex Antiphonte. Εἴ τις ἐθέλοι καταβαλεῖν εἰς πόλιν τοὺς ὄρνιθας, οἰχησονται ἀναπτόμενοι. Ἐὰν δὲ τῶν πτερύγων ἀποτέμῃ, τὸ κάλλος ἀφαιρήσεται· τὰ πτερὰ γὰρ αὐτῶν τὸ κάλλος ἐστίν, ἀλλ´ οὐ τὸ σῶμα [Deipn., IX, 397d] id est, si quis uelit in urbe has aues continere, auolabunt : quod si alas circuncidat, formam adimet. alae enim earum sunt pulchritudo, non corpus. Sic & Chrysippus ut refert Plutarchus in lib. Στωϊκῶν ἐναντιωμ. ὁ Ταώς ἕνεκα τῆς οὐρᾶς γέγονε, διὰ τό κάλλος αὐτῆς. [De Stoicorum repugnantiis, 1044c]

[27] num uesceris ista, Quam laudis pluma] ostendit heluonum, luxuriosorumque cupiditates non esse naturales, neque rectas : sed ab opinione, & uitio natas, ac deprauatas : propterea, quod ea obsonia maxime conquirunt, uehementissimeque expetunt, quae uel rarissima, & carissima sunt, uel a naturali magnitudine discesserunt : uerbi gratia, pauonibus malunt uesci, quam gallinis : lupos proceros oderunt, quia proceri sunt natura : minores [p. 151] magno redimunt, magnoque studio consectantur : mullos contra desiderant inusitata magnitudine, quia parui sunt, & lupis minores natura.

[28] cocto num adest honor] ita scriptum est in tribus codicibus Vatic. & Iann. Faer. Torn. & ita legendum. neque est, quod quenquam moueat m ante uocalem, non elisum. nam hoc non est aut nouum, aut inusitatum. Ennius lib. 10. annal. Insignitae fere tum milla militum octo. [Ann., X, 337] Lucretius lib. 1. Corporis augebit numerum, summamque sequetur. [Nat. Rer., I, 436] sic enim scriptum est in exemplaribus Lucretianis manuscriptis, ut dicemus in nostris ad illum poetam scholiis.

[29] Carne tamen quanuis distat] horum uerborum haec sententia est, Quanuis tamen nihil differat pauo a gallina carne, (nam gallinae caro, carni pauonis est simillima) perspicuum est te haec forma (pauonis inquam) magis, quam illa, nempe gallinae, quae formae sunt impares, deceptum, & captum esse, non igitur te carnis dissimilitudo, cum inter hanc, & illam nihil intersit, sed formae, decipit, quia pauonis plumae sunt pulchriores, ac speciosiores, quam gallinae.

[31] Vnde datum sentis,] unde tuo palato ista uis data est, qua iudices utrum lupus hic sit in mari, an in fluuio Tiberi captus, &c. Lupum Graeci λάβρακα nominant παρὰ τὴν λαβρότητα piscis est boni succi, neque tamen multi alimenti, litterarum studiosis perutilis, & ualde accommodatus : de quo Aristophanes, Λάβραξ ὁ πάντων ἰχθύων σοφώτατος. [Frag., FCG p. 1179, Ar. fab. incert. 12 ] Iam uero illud didici ex Macrobio lib. 3. cap. xvi. Lupum Tiberinum, eo, qui quouis alto loco captus sit, esse meliorem. Eo autem, qui circa ostia Tiberis captus sit, cum, qui inter pontes fuerit agitatus, esse potiorem, credibile est. Alii tamen aliter sentiunt, quibuscum non pugnabo.

[33] laudas insane trilibrem] mulli non ita sunt magni ponderis natura : tu trilibres mullos conquiris. lupi magni, & proceri sunt natura : tu paruos consectaris. sed quid attinet te mullum trilibrem comparare, cum sit tibi in pulmenta minuendus ? dices te specie, id est, magnitudine delectari. curigitur magnos lupos respuis ? Asinius Celer uir consularis mullum unum septem millibus nummum mercatus est : ut refert Macrobius lib. 3. ex Sammonico.

[34] in singula quem minuas] quantunuis (inquit) magnum, & magni ponderis mullum emeris, non edes integrum : sed erit tibi in frusta secandus, ac minuendus, ut ex iis fiant pulmenta.

[38] Ieiunus raro stomachus] hoc uerborum ordine scriptus est hic uersus in tribus codicibus Vatic. Faer. & Tornesii.

[39] porrectum magno] subintellectum mullum. respondet ὀψοφάγος, quem gulam Harpyiis dignam appellat.

[40] ait Harpyiis gula digna rapacibus] id est, ait obsoniorum heluo, per appositionem, gula Harpyiis digna. Harpyiae (inquit Homeri interpres) aut uenti pestilentes, aut Deae rapaces fuerunt, quarum nomina sunt haec, Celaeno, Aello, Ocypete, Podarge. si modo haec quoque una est ex Harpyiis, & non unius Harpyiae epithetum, Ἁρπυῖα ποδάργη. Hae quondam Phineo (si fabulis credimus) molestissimae fuerunt propter hanc causam. Phineus liberos suos ex Cleopatra susceptos Eurytiae eorum nouercae, quam mortua [p. 152] Cleopatra, uxorem duxerat, apud se falso accusatos, necandos tradidit. Quo facto Iupiter offensus, hanc ei tulit optionem, ut eligeret, utrum mallet, Solem non uidere, an caecus esse. At ille maluit Solem non uidere. quod cum Sol grauiter, molesteque tulisset, Harpyias in eum immisit, quae, quoties cibum capturus esset, unguibus, & rostris, quicquid erat appositum, inquinabant, & corripiebant. Has postea Zetes, & Calaïs abegerunt. uide Apollonius Argonaut. lib. 2. & scholiasten. Earum autem deformitatem, ingluuiem, foeditatem pulchre describit Virgilius 3. Aen. Apud Homerum porro nulla fit de Harpyiis mentio, nisi quod in Odyss. Telemachus & Eumaeus Vlyssis desiderio affecti, longaque expectatione defessi saepe ita loquuntur, illum uel a feris esse deuoratum, uel naufragio periisse, uel ab Harpyiis esse discerptum, ac dilaceratum. nam iteratur hic uersus aliquoties in Ὀδυσσ. Νῦν δέ μιν ἀκλειῶς Ἅρπυιαι ἀνηρείψαντο. [Od., I, 241, XIV, 371] gula igitur Harpyiis digna, id est digna cuius dapes Harpyiae suo contactu contaminent, atque inquinent.

[41] at uos Praesentes Austri] Austri uenti sunt insalubres, ac pestilentes precatur igitur, ut hi uenti suo afflatu gurgitum istorum obsonia percoquant, ac perurant. praesentes autem dicit, quia praesentes plus possunt, ut praesentia numina.

[41] quanquam] seipsum reprehendit : & id, quod dixerat, corrigit hoc modo, Quid opus est Austrorum afflatu ad istorum heluonum obsonia corrumpenda, cum apri, & rhombi, qui eis apponuntur, quantunuis sint recentes, & integri, tamen eis puteant, & nauseam moucant, adeo ut sint eis epulae iusuaues, & iniucundae ? quid ita ? propterea scilicet, quia nimia copia conferti : satietate, & cruditate corrupti, ac languidi, de ciborum bonitate uere iudicare non possunt. Ita saepe eis usu uenit, ut rapula, & inulas acidas, pauonibus, ac rhombis anteponant.

[42] mala copia quando] sic saty. vii. huius lib. Nempe inamarescunt epulae sine fine petitae. [Serm., II, 7, 107] malam copiam dixit, quoniam quaedam bona est, & laudabilis. Cum his congruunt illa Lucretiana lib. 6. Tum poenuriae deinde cibi languentia letho Membra dabat : contra nunc rerum copia mersat. [Nat. Rer., V, 1007]

[43] sollicitat] male habet, laedit, grauat, onerat.

[44] inulas] amaras appellat saty. ultima huius libri, Erucas uirideis inulis ego primus amaris Monstraui incoquere. quamobrem igitur hic acidas dicit ? fortasse ab effectu.

[47] Galloni] Galloni legendum, non Gallonis, ut habent quaedam exemplaria mendosa. De hoc Gallonio praecone M. Tullius in oratione pro Quinctio, qui relicta bonorum uirorum disciplina, & quastum, & sumtum Gallonii sequi maluerunt : atque etiam, quod in illo non fuit, cum audacia, perfidiaque uixerunt. [Pro Quinct., 30] & Lucillius apud M. Tullium lib. 2. de finibus, O Publi, o gurges Gallonites homo miser (inquit) Coenasti in uita nunquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla, atque acipensere cum decumano. [Fin., II, 8] & ipse Tullius de eodem multa ibidem.

[1] accipensere] apparet ex iis uersibus Lucillii, quos modo produxi, hunc Gallonium obsoniorum gurgitem acipensere, ut carissimo, & suauissimo pisce ornasse, instruxisseque conuiuium. Archestratus apud Athenaeum lib. octauo, existimat γαλεὸν eundem piscem esse, atque eum, qui apud [p. 153] Romanos cum tibiis, & coronis ad coenas cum pompa quadam circunfertur, coronatis etiam iis, qui eum ferunt : qui appellatur accipenser. Verba Athenaei sunt haec, Ἀρχέστρατος δὲ, ὁ τὸν αὐτὸν Σαρδαναπάλῳ ζήσας βίον, περὶ τοῦ ἐν Ῥόδῳ γαλεοῦ λέγων, τὸν αὐτὸν εἶναι ἡγεῖται τῷ παρὰ Ῥωμαίοις μετ’ αὑλῶν καὶ στεφάνων εἰς τὰ δεῖπνα περιφερομένῳ, ἐστεφανωμένων καὶ τῶν φερόντων αὐτὸν καλούμενόν τε ἀκιπένσερα. [Deipn., VII, 294e] sed Appio Grammaticus (ut idem Athenaeus refert) in lib. de Apicii deliciis & luxuria, eum piscem, quem ἔλλοπα uocant Graeci, acipenserem Romanorum dicit esse. libet ascribere etiam illa Ciceronis uerba ex lib. de fato, quae leguntur apud Macrobium lib. 13. Nam, cum esset apud se ad Lauernum Scipio, unaque Pontius, allatus est forte Scipioni acipenser, qui admodum raro capitur : sed est piscis, ut ferunt, in primis nobilis. Cum autem Scipio unum, & alterum ex iis, qui eum salutatum uenerant, inuitasset, pluresque etiam inuitaturus uideretur, in aurem Pontius, Scipio, inquit, uide quid agas : acipenser iste paucorum hominum est. [Sat., II, 13] de hoc pisce lege plura apud Macrobium lib. 3. cap. xvi.

[48] infamis] nam male audiebat Gallonius ob coenas sumtuosas, & luxuriam, & maxime ob acipenserem.

[49] Rhombus] de rhombo uide, quae annotata sunt supra ad Od. ii. epod.

[50] autor Praetorius] Sempronius Rufus. quem irridens, Praetorium appellat, quia in petitione praeturae repulsam tulerat. in quae hos uersus elegantissimos profert Porphyrio  : Ciconiarum Rufus iste conditor. Hic est duobus elegantior Plancis. Suffragiorum puncta non tulit septem : Ciconiarum populus ultus est mortem.

[52] praui docilis] quae docilis est ad prauum.

[51] edixerit] quasi suo iure, & pro imperio dixerit, uide annot. ad sat. proxime sequentem.

[53] Sordidus a tenui] inter sordidum, & sumtuosum uictum, medius interiectus est tenuis, & modicus, & mundus : qui laudabilis est. duo illa extrema sunt uituperanda, & fugienda.

[54] nam frustra uitium uitaueris] frustra enim (inquit) luxuriam & profusionem uitaueris, si in alterum uitium contrarium incidas.

[56] ex uero ductum] ita legendum, non dictum, ut habent uulgata exemplaria, & nonnulla scripta. ductum ex uero, id est, ex ueritate, & proprietate ingenii, & morum tractum.

[57] est] comedit, ut epist. ad Lollium si quod Est animum, differs curandi tempus in annum ? [Epist., I, 2, 38] quanquam illud translate positum est.

[58] Ac, nisi mutatum parcit defundere] non consentiunt hic codices ueteres. alii enim habent diffundere, ut uulgati : alii defundere. ego hanc scripturam ueriorem iudicaui. & resero ad morem ueterum illorum Romanorum qui solebant uinum nouum libare diis immortalibus, priusquam ipsi gustarent : cuius rei exemplum est in Oda xxxi. lib. 1. quid orat De patera nouum Fundens liquorem ? [Carm., I, 31, 2] & in Od. v. lib. 4. Te multa prece, te prosequitur mero Defuso pateris. [Carm., IV, 5, 33] Tantum abest igitur, ut hic Auidienus uinum nouum Diis libaret, deinde ipse biberet, ut non nisi corruptum, & acidum defunderet. quod si quis diffundere mallet, referendum erit ad aliam consuetudinem : de qua dicemus ad illum locum, Vina bibes iterum Tauro diffusa. epist. ad Torquatum lib. 1. [Epist., I, 5, 4]

[p. 154]

[59] & Cuius odorem olei nequeas perferre] ordo hic est uerborum, Et instillat caulibus oleum, cuius olei odorem nequeat quisquam perferre : instillat, inquam, cornu bilibri. significat hoc oleum, quod Auidienus infundit in cauleis, odoris esse teterrimi. quale erat illud saty. vi. lib. 1. quo fraudatis immundus Natta lucernis [Serm., I, 6, 124] ungebatur.

[61] cornu ipse bilibri] uasculo corneo, quod duarum olei librarum capax erat. cornua tamen more Romana erant libralia, ut intelligere licet ex Galeno, qui ea κέρατα λιτραῖα appellat. addidit prouocabulum, ipse, ut significet eum seruis suis diffidere.

[60] licebit Ille repotia, &c.] haec uerba usque ad uocem cornu, includenda sunt interpositionis nota, aut certe legenda sunt post uersum Caulibus instillat, &c. hoc modo, & oleum odoris teterrimi cornu bilibri ipse instillat, uinumque acidum bibit, licet repotia, aut natalitia, aut alios dies festos celebret.

[60] repotia] diem posterum a nuptiis, quo apud nouum maritum coenatur, quia quasi reficitur potatio. Festus.

[61] albatus] ueteres, albati conuiuia inibant, ut declarat locus in oratione M. Tullii in Vatinium, ubi obiicit illi, quod coenauerit atratus : eaque consuetudo non solum in natalitiis, & repotiis, & nuptialibus, aut sponsalibus coenis seruabatur : uerum etiam in epulis funebribus. sed praestat M. Tullii uerba ascribere. sic igitur ille, Atque illud etiam scire cupio, quo consilio, aut qua mente feceris, ut in epulo Cn. Arrii familiaris mei cum toga pulla accumberes : quem unquam uideris, quem audieris, quo exemplo, quo more feceris. Dices, supplicationes te illas non putasse. optime. nullae fuerint supplicationes, [Vat., 12] &c. quis unquam coenauit atratus ? ita enim illud epulum est funebre, ut munus sit funeris, epulae quidem ipsae dignitatis. sed omitto epulum, populi Romani festum deem argento, ueste, omni apparatu uisendo : quis unquam in luctu domestico, quis in funere familiari coenauit cum toga pulla ? cui de balneis exeunti, praeter te, toga pulla unquam data est ? cum tot hominum millia accumberent : cum ipse epuli dominus Qu. Arrius albatus esset, tu in templum Castoris te cum C. Fidulo atrato, ceterisque tuis furiis funestum intulisti. quis tum non ingemuit ? &c. hunc tu morem ignorabas ? nunquam epulum uideras ? nunquam puer, aut adolescens inter cocos fueras ? Fausti adolescentis nobilissimi paulo ante ex epulo magnificentissimo famem illam ueterem tuam non expleras ? quem accumbere atratum uideras dominum cum toga pulla, & euis amicos, ante conuitum ?

[64] hac urget lupus, hac] ἀμηχανίαν quandam, id est, inopiam consilii, & ancipitem cogitationem, utrum potissimum sequaris, aut fugias, significat hoc prouerbium. nam, cui lupus instat a tergo, canis latrator, & mordax, infestus est a fronte, is non facile effugiendi consilium explicare potest. contrahi autem potest huius prouerbii sententia, & ad hunc locum propius accommodari, ut per lupum, edacitatem, ingluuiemque : per canem, sordes, & immunditiam intelligamus.

[65] Mundus erit] mundus est medius inter sordidum, & luxuriosum, seu profusum in uictu. Cicero de Finib. 2. mundos, elegantes, optimis cocis, pistoribus, piscatu, aucupio, uenatione : his omnibus exquisitis, uitantes cruditatem. [Fin., II, 8] idem [p. 155] epist. ad Papyrum Paetum, lib. 9. Nos iam ex te tantum artis habemus, ut Verrium tuum, & Camillum, qua munditia homines ? qua elegantia ? uocare saepius audeamus. [Fam., IX, 20] Idem perf. orat. fucati medicamenta candoris, & ruboris omnia repellentur : elegantia modo, & munditia remanebit. [Or., 23] Horatius epist. ad Alb. Tibullum Et mundus uictus non deficiente crumena. sordibus [Epist., I, 4, 11] autem legendum est potius, quam sordidus. ita enim scriptum est in codicibus manuscriptis. Atque huius loci haec sententia est, Mundus erit, qui non offendat sordibus, id est, immoderata, atque indecora parsimonia : & qui in neutram cultus partem miser sit, id est, neque nimis sumtuose uiuat, neque nimis parce. nam uterque, & is qui sumtuosius, luxuriosiusque uiuit, quam oporteat : & is, qui parcius, miser est. uocem cultus igitur ita accipio, ut sit patrii casus. cultum enim appellant interdum Latini, uitae colendae rationem. Itaque saepe coniungit M. Tullius haec duo, uictum, & cultum, ut Off. 1. quod si omnia nobis, quae ad uictum, cultumque pertinent, quasi uirgula diuina (ut aiunt) suppeditarentur, tamen optimo quisque ingenio, negociis omnibus omissis, totum se in cognitione, & scientia collocaret. [Off., I, 44] Idem lib. 2. quibus rebus exculta hominum uita tantum distitit a uictu, cultuque bestiarum. [Off., II, 4] Idem epist. ad Varronem lib. 9. dabimus sermonem iis, qui nesciunt, nobis, quocunque in loco simus, eundem cultum, eundem uictum esse. [Fam., IX, 3] Idem in Laelio, multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus, cultusque delectas. [Amic., 23] Horatius separatim posuit, item ut hic, saty. iii. huius lib. cultum Maiorem censu. [Serm., II, 3, 324] & Od. x. lib. 1. Qui seros cultus hominum recentum Voce formasti. ; [Carm., I, 10, 2]

[66] Hic neque seruis Albuci senis exemplo] hic, quem mundum appellamus (inquit) neque saeuus erit in seruos interea dum eis munera distribuit, ac describit : dum suas cuique partes dat : dum suum cuique negocium imponit, quod agat : neque ut simplex Naeuius homo inepte, & stulte sumtuosus, aquam unguento perfusam conuiuis praebebit. Non assentior autem iis, qui Albucium luxuriosi exemplar ab Horatio propositum esse putant : Naeuium auari. Nam Albucius quidem Canidiae pater, homo fuit insigniter auarus, ac sordidus : Naeuius autem supra saty. 1. lib. 1. ab ipso Horatio cum luxuriosissimo illo nepote, Cassio Nomentano, tanquam par, & geminus, componitur, his uerbis, Quid mi igitur suades ? ut uiuam Naeuius, aut sic, Vt Nomentanus ? [Serm., I, 1, 102] sic enim scriptum est in quibusdam libris Iam uero unctam conuiuis aquam praebere, luxuriae est non ferendae, siue ea aqua adhibeatur ad manus lauandas, siue ad balneum. Plutarchus in Caesare scribit Valerium Leontem quendam, cum Caesari coenam daret, asparago apposito unguentum pro oleo infudisse, idque simpliciter Caesarem edisse, neque iniquo animo tulisse : imo uero familiares, & comites suos indignantes, molesteque ferentes obiurgasse. Narrat autem haec de Caesare Plutarchus, ut insignem eius lenitatem, patientiam, facilitatem denique in uictu declaret. Verba Plutarchi sunt haec, τῆς δὲ τὴν δίαιταν εὐκολίας κᾀκεῖνο ποιοῦνται σημεῖον, ὅτι τοῦ δειπνίζοντος αὐτὸν ἐν Μεδιολάνῳ ξένου Οὐαλερίου Λέοντος παραθέντος ἀσπάραγον, καὶ μύρον ἀντ´ ἐλαίου καταχέαντος, αὐτὸς μὲν ἀφελῶς ἔφαγεν, τοῖς δὲ φίλοις δυσχεραίνουσιν ἐπέπληξεν· ἤρκει γὰρ, ἔφη, τὸ μὴ χρῆσθαι τοῖς ἀπαρέσκουσιν. ὁδὲ τὴν τοιαύτην ἀγροικίαν ἐξελέγχων, αὐτός ἐστιν ἄγροικος. [Vit. Caes., 17] Quod si unguentum pro oleo apponere, luxuriam prae se fert ineptam, odiosam, insolentem : [p. 156] quanto ineptius, & intolerabilius est aquam unguento perfusam pro aqua pura conuiuis praebere ?

[67] didit] distribuit. non enim, ut linguae Latinae ignari homines explicant, didit positum est pro diuidit, κατὰ συγκοπὴν  : sed didit uerbum est integrum compositum ex praepositione di, & do, das, dat. quo uerbo utuntur optimi linguae Latinae auctores. Lucretius lib. 3. de quarta quadam natura nominis experte, ex qua constat animus. Qua neque mobilius quicquam, neque tenuius extat, Nec magis e paruis, aut laeuibus ex elementis, Sensiferos motus quae didit prima per artus [Nat. Rer., III, 244] Idem ibid. Denique cur hominem cum uini uis penetrauit Acris, & in uenas discessit diditus ardor, Consequitur grauitas membrorum ? [Nat. Rer., III, 476] lib. 4. Nunc ea, quae dico, rerum simulacra feruntur Vndique, & in cunctas iaciuntur didita parteis. [Nat. Rer., IV, 239] ibid. Nec refert quicquam, quo uictu corpus alatur, Dummodo, quod capias, concoctum didere possis Artubus, & stomachi humectum seruare tenorem. [Nat. Rer., IV, 630] eod. lib. quia quae facit aer, Haec eadem cibus, in uenas dum diditur omneis, Efficit. [Nat. Rer., IV, 954] & lib. 5. Partum quod subter per terras diditur omneis. [Nat. Rer., V, 268] eod. lib. Fulmen detulit in terras mortalibus ignem Primitus : inde omnis flammarum diditur ardor. [Nat. Rer., V, 1092] Virgilius Aen. 7. Diditur hic subito Troiana per agmina rumor. [Aen., VII, 144] Idem octauo, Sed mea me uirtus, et sancta oracula diuum, Cognatique patres, tuae terris didita fama Coniunxere tibi. [Aen., VIII, 131]

[68] saeuus erit] asper, χαλεπός. sic Liuius lib. 13. saeua, & iniusta in seruos imperia [Hist., haud repertum] dixit. uide annotata ad Od. xxxiiii. lib. 1 [Ad Carm., I, 34, 2] pag. 129.

[70] Accipe nunc, uictus tenuis quae] similia sunt his illa M. Tullii Tusculan. lib. 5. Adde siccitatem, quae consequitur hanc continentiam in uictu : adde integritatem ualetudinis. confer sudantes, ructantes, resertos epulis, tanquam opimos boues. [Tusc., V, 34] deinde sequitur paucis interiectis, Quid, quod ne mente quidem recte uti possumus multo cibo, & potione repleti ?

[71] nam, uariae res Vt noceant homini] id est, nam quem ad modum, uel quantum res uariae noceant homini, tum credas, si cibum illum simplicem recorderis, quem tu aliquando adhibueris. continentia in uictu, & tenuis apparatus, naturae uires a calore natiuo & penitus insito imminutas, & labefactatas reficit, resarcit, ac recreat. nimia copia uero, & luxuria opprimit, obruit, atque extinguit. quod quidem his uersibus confirmat Theognis, Πολλῷ τοι πλέονας λιμοῦ κόρος ὤλεσεν ἤδη Ἄνδρας, ὅσοι μοίρας πλεῖον ἔχειν ἔθελον. [Eleg., 605] sed praeclare Euripides, Ἐπεὶ τί δεῖ βροτοῖσι πλὴν δυοῖν μόνοιν, Δημητερὸς ἀκτῆς, πώματος θ’ ὑδρηχόου ; Ἅπερ πάρεστι, καὶ πέφυχ’ ἡμᾶς τρέφειν· Ὧν οὐκ ἀπαρκεῖ πλησμονῆ· τρυφῇ γέ τοι Ἄλλων ἐδεστῶν μηχανὰς θηρεύομεν. [Frag., TGF, p. 646, fr. 892] quorum uersuum haec fere sententia est. Nam quid mortales desiderant, praeter duo sola, fruges, & aquam ? Quae in medio posita sunt, & eo a natura sunt producta, ut nos alant. Quorum non satis est nobis satietas : sed luxuria deprauati alias epulas summo studio excogitamus, & consectamur. Aristoteles problem. τμήμ. α. Ἡ ποικίλη τροφὴ νοσώδης. ταραχώδης γὰρ, καὶ οὐ μία πέψις. [Probl., 861a, 15] id est. cibus uarius morbosus. turbulentus enim est, neque eius una concoctio est.

[18] stomachoque tumultum Lenta feret pituita] pituita e cerebro fluens, quae incensa febrim gignit, stomachum conturbabit. in uoce pituita, fit synaeresis uocalium u & i, ut alibi annotauimus.

[76] uides, ut pallidus omnis cena desurgat dubia] licet haec legere sine interrogatione : [p. 157] licet & interrogando pronunciare. ut libet.

[77] coena dubia] quid sit coena dubia, declarat Phormio apud Terentium. coena dubia apponitur ? [Phorm., 342] GETA. Quid istuc uerbi est ? PHORM. ubi tu dubites, quid sumas potissimum.

[21] quin corpus onustum Hesternis uitiis] Itaque merito Theopompus ille uir clarus Athenis, & princeps ciuitatis, coenas laudabat Platonicas, quia non solum in praesenti : sed etiam postero die iucundae essent, ut tradidit Hegesander. refert Athenaeus lib. 10. his uerbis Ἡγήσανδρος δ’ ἐν τοῖς ὑπομνήμασιν ἔφη, ὡς καὶ τῇ ὑστεραίᾳ ὁ Τιμόθεος ἀπαντήσας τῷ Πλάτωνι εἶπεν, ὑμεῖς, ὦ Πλάτων, εὖ δειπνεῖτε μᾶλλον εἰς τὴν ὑστεραίαν, ἢ τὴν παροῦσαν ἡμέραν. [Deipn., X, 419c] refert & M. Tullius Tuscul. v. Eodem pertinet, quod scripsit Theopompus lib. 5. Philipp. Τὸ ἐσθίειν πολλὰ καὶ κρέα φαγεῖν τοὺς μὲν λογισμοὺς ἐξαιρεῖ, καὶ τὰς ψυχὰς ποιεῖται βραδυτέρας. ὀργῆς δὲ, καὶ σκληρότητος, καὶ πολλῆς σκαιότητος ἐμπίπλησι [Deipn., IV, 157d], id est, multa edere, & carnibus uesci, rationis & consilii usum adimit, animosque efficit tardiores, & eos immani quadam duritia, ac stultitia complet.

[79] Atque affligit humo] ita legendum, & ita reperimus scriptum in quattuor codicibus calamo exaratis, duob. Vat. & Raïn. Card. & Iann. non, ut in uulgatis, affigit. atque hanc meam emendationem, ut rectam, & ueram, Paullus Manutius, & M. Muretus uehementer approbarunt. est autem affligere non solum deiicere, sed etiam graui quodam ictu, & impetu ad humum abiicere. Plautus Mostell. cedo manum : nolo equidem te affligi. [Most., 332] Idem Milite glor.

obsecro te, mulserem sine, ne affligatur.

Pyrg.

quid istuc ?

Pal.

postquam abs te abiit, animo male factum est huic repente miserae.

[Mil., 1331] Idem in Rudente. Ni hunc amittis, exsugebo, quicquid humoris tibi est. Tange : affligam te ad terram, stidem ut piscem soleo polypum. [Rud., 1009] idem in Persa. Nae, sime uno digito attigeris, te ad terram affligam, scelus. [Pers., 792] Caesar lib. 6. de bello Gall. de alcibus. mutilae sunt cornibus, & crura sine nodis, articulisque habent, neque quietis causae procumbunt, neque, si quo afflictae casu conciderint, erigere sese, aut subleuare possunt. [Bell. Gall., VI, 27] ibidem de eisdem. earum ex uestigiis cum est animaduersum a uenatoribus, quo se recipere consueuerint, omnes eo loco aut a radicibus subruunt, aut accidunt arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur : huc cum se consuetudine acclmauerint, infirmas arbores pondere affligunt, atque una ipsae concidunt. [Bell. Gall., VI, 27] idem lib. 5. qui nunciarent, superiore nocte maxima coorta tempestate prope omnes naues afflictas, atque in littus eiectas esse. [Bell. Gall., V, 10] Liuius lib. 4. repetitumque saepius cuspide ad terram afflixit. [Hist., IV, 19] Idem lib. 2. ut neque sustinere se a lapsu possent, nec, si qui paulum titubassent, haerere afflicti uestigio suo. [Hist., XXI, 35] Idem lib. 28. Vbi Mars communis & uictum saepe erigeret, & affligeret. [Hist., XXVIII, 19] Lucretius lib. 2. Praeterea quanuis animantem grandior ictus, Quam patitur natura, repente affligit, & omnes Corporis, atque animi pergit confundere sensus. [Nat. Rer., II, 944] M. Tullius de lege agrar. translate. Haec, quae procul erant a conspectu imperii, non solum afflexerunt : sed etiam, ne quando recreata exurgere, atque erigere se possent, funditus (ut dixi) sustulerunt. [Rull., II, 32] Idem lib. 2. de orat. ad Quintum Fratrem ita cum singuli casus humanarum miseriarum grauiter acciptuntur, si dicuntur dolenter, tum afflicta, & prostrata uirtus maxime luctuosa est. [De orat., II, 52] Idem Verr. v. Tu tuis factis & consiliis ilam prouinciam afflictam erexisti, atque recreasti. [Verr., II, 3, 91] Idem ad Atticum lib. 12. Vt me leuarat tuus aduentus, sic discessus afflixit. [Att., XII, 50] Idem orat. pro C. Rabirio perduell. r. [p. 158] nunquam profecto istam imaginem, quae domi posita pestem, atque exitium sex. Titio attulisset, in rostra, atque in concionem attulisses : nec tuas unquam rationes ad eos scopulos appulisses, ad quos sex. Titii affictam nauem, & in quibus C. Deciani naufragium fortunarum uideres. [Rab. Posth., 9] Idem pro Caelio. ne adolescentiam plenam spei maximae non modo non aluisse uos, sed etiam perculisse, atque afflixisse uideamini. [Cael., 80] Idem Catilin. ii. quanto tandem illum maerore afflictum esse, & profligatum putatis ? [Cat., II, 1] P. Cornelius Tacitus. lib. 28. Idem placere Annio Gallo paucos ante dies lapsu equi afflicto missi, qui consilium eius sciscitarentur, retulerant. [Hist., II, 33] Quod si quis quaerat ex me quid intersit inter percellere, & affligere, hoc dicam interesse, quod percello idem fere ualet, quod peruerto, euerto, proruo : affligere autem est (ut dixi) ita uehementer in terram deiicere, ac proruere, ut eo casu, id quod deiicitur, contundatur, neque facile excitari queat. Ita fit ut grauius sit affligere, quam percellere. ut licet ex hoc exemplo intelligere. M. Tullius Tuscul. 3. Existimant enim Diis immortalibus se facilius satisfacturos, si eorum plaga perculsi, afflictos se & stratos esse fateantur. [Tusc., III, 29]

[79] diuinae particulam aurae] animum. Virgilius Aen. vi. Aethereum sensum, atque auraï simplicis ignem. [Aen., VI, 747] Lucretius lib. 2. Denique caelesti sumus omnes semine oriundi. [Nat. Rer., II, 991] Item Virgilius Aen. vi. Igneus est ollis uigor, & caelestis origo seminibus. [Aen., VI, 730] Postremo Pindarus sic orditur sextum carmen Nem. Ἓν ἀνδρῶν, ἓν θεῶν γένος, ἐκ μιᾶς δὲ πνέομεν ματρὸς ἀμφότεροι [Nem., 6, 1], id est, unum uirorum, unum deorum genus, ex una autem matre spiramus utrique.

[80] Alter] qui tenuiter, & parce uiuit.

[81] ad melius] ad lautiorem, & elegantiorem uictum, cultumque

[82] quondam] aliquando, olim, uel posthac, ποτέ.

[83] rediens] Homerus περιπλόμενος ἐνιαυτός. utitur hoc eodem argumento Simonides apud Xenophontem in Hierone, ad ostendendum, tyrannorum uoluptates priuatorum uoluptatibus minores esse, his uerbis : τὸ γὰρ τὰ εἰωθότα ὑπερβάλλειν, τοῦτο παρέχει τὰς ἡδονὰς. διὸ καὶ πάντες ἄνθρωποι ἡδέως προσδέχονται τὰς ἑορτὰς, πλὴν οὐχ οἱ τύραννοι. ἔκπλεῳ γὰρ αὐτοῖς ἀεὶ παρεσκευασμέναι οὐδεμίαν ἐν ταῖς ἑορταῖς ἐπίδοσιν ἔχουσιν αὐτῶν αἱ τράπεζαι. ὥστε ταύτῃ πρῶτον τῇ εὐφροσύνῃ τῆς ἐλπίδος μειονεκτοῦσι τῶν ἰδιωτῶν [Hier., I, 17], id est, nanque usitata, & solennia superare, hoc praebet uoluptates. Iccirco etiam omneis homines diebus festis delectantur, praeterquam tyranni. eorum enim mensae omnibus epulis semper instructae, ac refertae, nullum in diebus festis augendi apparatus relinquunt locum. Itaque haec primum spei iucunditate priuatis cedant necesse est.

[83] aduexerit] sic reperi scriptum in duobus Vatic. & Faer. quae scriptura mihi mirum in modum placet. Ita autem locutus est Od. xxix. lib. 4. Quod fugiens semel hora uexit. [Carm., III, 29, 48]

[84] ubique Accedent anni] id est, & ubi aetate fueris prouectior.

[87] praesumis] ante tempus sumis προλαμβάνεις cum tam molliter, & delicate uiuas : cum tam lauto, & sumtuoso, & accurato uictu, cultuque utaris, quis erit tibi superandi relictus locus, siue diem festum agere, siue corpus extenuatum reficere, siue te annis, aut morbo affectum paulo lautius tractare uoles ? sic hoc uerbo est usus Virgilius Aen. xi. Arma parate animis, & spe [p. 159] praesumite bellum.

[89] Rancidum aprum antiqui] rancentem aptum (inquit) antiqui laudabant, non quod odoratu carerent, sed quod existimarent praestare uitiatum apponi hospiti, qui sero uenisset, quam integrum, & recentem ab edaci domino comedi.

[92] hos utinam, &c.] utinam illis temporibus natus essem.

[94] Das aliquid famae ?] si famae consulendum esse putas : si famae aliquid tribuendum esse existimas : magnifici isti & sumtuosi apparatus magno sunt etiam dedecori, non solum damno.

[94] quae carmine gratior aurem, &c.] id est, quae auri humanae gratior est, quam quoduis carmen. Themistoclem aiunt dixisse, cum ex eo quaereretur, quod acroama, aut cuius uocem libentissime audiret, eius, a quo sua uirtus optime praedicaretur. bona fama autem, seu bona existimatio, quam εὐδοξίαν Graeci nominant, a laude non admodum longe abest. Pindarus εἴδ. δ. ἰσθμ. si quis in rebus secundis bene audiat, suadet ei, ne optet Deus esse. omnia enim eum consecutum esse, quae mortalem fas sit obtinere. sic Pindarus εἴτις εὖ πάσχων λόγον ἐσθλὸν ἀκοὺῃ, μὴ μάτευε Ζεὺς γενέσθαι· πάντ᾽ ἔχεις, εἴσε τούτων μοῖρ’ ἐφίκοιτο καλῶν. [Isthm., 5, 13]

[97] patruum] eum, cuius sub imperio es. ut annot. supra ad Od. xii. lib. 3. [Ad Carm., III, 12, 3]

[97] iniquum] inimicum, & infensum, propter aegritudinem, & molestiam ex luxuria praeterita, & egestate praesente nascentem.

[98] cum deerit egenti Aes laquei pretium] cum tanta erit tua egestas, ut ne tantillum quidem pecuniae habeas, unde laqueum, quo animam tibi intercludas, compares : hoc est, cum ad extremam egestatem redactus eris.

[99] iure (inquis) Trasius istis] dices (inquit Horatius) iure ita obiurgari Trasium hominem profusum, & sumtuosum, eundemque egentem : hominem sumtuosiorem, quam res eius familiaris ferre queat : te uero magnis uectigalibus instructum esse : & sumtus tuos censu non esse maiores. haec est asoti, seu luxuriosi hominis oratio, sibi in sua luxuria uelificantis, ac blandientis. Porphyrio legit Trauius : nonnulli libri habent Trallius. Sed nihil refert.

[100] ergo, quod superat] respondet huic asoto Horatius : esto : demus te esse abundantissimum, ac pecuniosissimum : demus, te plus habere in nummis, quam in uictu, cultuque insumere queas, quantunuis sumtuoso, & luxurioso : nihilne est in quo id, quod tibi superest e tuo sumtu quotidiano, melius insumas, quam in coenis luxuriosis, & ceteris deliciis ?

[102] Quod superat] superest. Virgilius Georg. ii. superat tener omnibus humor. [Georg., II, 331] M. Tullius parad. Ὅτι μόνος ὁ σοφὸς πλούσιος . uter igitur est ditior, cui deest, an cui superat ? [Paradox., 6, 3] Idem de finib. 5. deque eo, quod ipsis superat, aliis gratificari uolunt.

[82] non est, melius quo] ordo est : an non est aliquid, in quod id, quod superat, melius insumere possis, quam in epulas sumtuosas ?

[103] indignus] indignus, qui egeat : indignus egestate. sic loquitur M. Tullius lib. 4. Tuscul. misericordiam datam esse dicunt ad opem ferendam, & calamitates hominum indignorum subleuandas. [Tusc., IV, 20]

[104] cur templa ruunt antiqua Deum ?] Theocritus εἰδ. ιζ. laudans Ptolemaei Philadelphi liberalitatem, ait illum diuitias suas conferre partim [p. 160] ad ornamenta templorum, partim ad munificentiam in reges, in ciuitates, in amicos & familiares. sic Theocritus Οὐ μὰν ἀχρεῖός γε δόμῳ ἐνὶ πίονι χρυσός, Μυρμάκων ἅτε πλοῦτος ἀεὶ κέχυται μογεόντων, Ἀλλὰ πολὺν μὲν ἔχοντι θεῶν ἐρικυδέες οἴκοι, Ἀεὶ ἀπαρχομένοιο σὺν ἄλλοισιν γεράεσσι· Πολλὸν δ’ ἰφθίμοισι δεδώρηται βασιλεῦσι· Πολλὸν δὲ πτολίεσσι, πολὺν δ’ ἀγαθοῖσιν ἑταίροις. [Idyll., 17, 106]

[105] tanto emetiris aceruo] id est, e tanto metiris aceruo. ut annot. supra ad Od. vii lib. 2. [Ad Carm., II, 7, 24] uenuste autem uerbo metiris usus est, cum de aceruo loqueretur, pro largiris, praebes, πορίζεις.

[106] Vni nimirum tibi recte] usque adeone es stolidus, & rerum humanarum imperitus, ut speres tuas res eodem semper statu mansuras ? ut speres fortunam uno semper uultu in te futuram ? ut existimes te meliore esse conditione, quam ceteros homines, in quorum uita magnas quotidie uidemus rerum commutationes, magnasque fortunae uarietates existere ? in quibusdam libris scriptum est rectae, quam lectionem non damno.

[107] O magnus posthac] nempe ubi quippiam tibi aduersi acciderit. credibile enim non est, te unum fortunae eximium futurum. Intolerabile est autem ab inimicis irrideri, inquit Euripides Medea. Οὐ γὰρ γελᾶσθαι τλητὸν ἐξ ἐχθρῶν, φίλαι. [Med., 797]

[107] uterne] sic reperi scriptum in omnibus libris manu scriptis & ita legendum. ne autem hoc loco non interrogat : sed additur interrogationi. ut & saty. iii. Illa rogare Quantane ? [Serm., II, 3, 317] uel ornatus causa ponitur, uel ociosum est. ut supra saty. x. lib. 1. O seri studiorum, quine putetis Difficile, & mirum, Rhodio quod Pitholeonti Contigit. [Serm., I, 10, 21]

[108] ad casus dubios] dubii casus, dubiae res, dubia tempora, quae sint, declarant ubique ex bonis scriptoribus exempla. uide annot. ad Od. ix. lib. 4. [Ad Carm., IV, 9, 36] Nam uter (inquit) in rebus dubiis, & asperis constantior, & meliore spe erit, hic ne, qui corpus & animum assuefecerit multitudini, & copiae rerum omnium, an, qui paruo contentus uixerit ? assuerit dictum pro assuefecerit. ut Virgilius Aen. 6. ne tanta animis assuescite bella. [Aen., VI, 832] est enim illo loco hypallage pro assuescite animos bellis. & Georg. iii. de hinc ubi libera collae seruitio assuerint. [Georg., III, 167] potest etiam dici assuerit absolute positum esse, ut intelligamus in illis mentem, corpusque superbum, inesse hellenismum. Κατὰ νοῦν, καὶ κατὰ σῶμα

[111] In pace, ut sapiens, aptarit idonea bello] significat sapientis esse in pace, & rebus secundis, ea praeparare, quae in bello & rebus aduersis usui esse possint. nihil est enim in hominum uita stabile, nihil perpetuum, nihil constans. Sapientis igitur hominis est & in rebus secundis ea arma parare, quibus te aduersus res dubias tegere, ac tueri possis : & in aduersis secundam fortunam sperare, ut Od. x. lib. 2. Sperat infestis, metuit secundis Alteram sortem bene praeparatum pectus. [Carm., II, 10, 13]

[113] Integris opibus] incolumi re sua familiari.

[113] non latius] non largius, non profusius.

[114] metato] definito, ac terminato : angustioribus terminis circumscripto ab Vmbreno.

[116] Non ego, narrantem] narrantem haec : ego non temere edi die profesto quicquam, &c. Est autem Ofelli totus, qui deinceps sequitur, sermo.

[p. 161]

[116] luce profesta] die profesto. id est, non festo. sup. Od. xv. lib. 4. Nosque & profestis lucibus, & sacris Inter iocosi munera, Liberi, [Carm., IV, 15, 25] &c.

[119] operum uacuo] cum essem ab opere solutus, & ociosus propter imbrem. supra Od. xvii. lib. 3. Cum famulis operum solutis. [Carm., III, 17, 16]

[119] per imbrem] imbris tempore : uel quandiu imbres e caelo decidebant : quandiu pluebat.

[120] bene erat] bene erat nobis, bene curabamur. sic Plautus in Menaech. si sapiam, hinc intro abeam, ubi mihi bene sit. [Menaech., 603] Terentius Adelph. uxor si cesses, aut te amare cogitat, Aut tete amari, aut potare, aut animo obsequi, Et tibi bene esse soli, cum sibi fit male. [Adelph., 32] Catullus ad Furium. Quare non sibi sit bene ac beate ? [Carm., 23, 15] Horatius epist. i. iurat bene solis esse maritis. [Epist., I, 1, 89] & saty. viii. huius lib. sic ut mihi nunquam in uita fuerit melius. [Serm., II, 8, 3] ibidem . pulchre fuerit tibi. [Serm., II, 8, 19] iterum Catullus ad Furium Est pulchre tibi cum tuo parente. [Carm., 23, 5] potest & sic intelligi. bene erat uicinus, id est, bene accipiebatur. nam etiam hoc modo loquitur Plautus in Menaech. quid multis uerbis opus est ? minore nusquam bene fui dispendio. [Menaech., 484] M. Tullius epist. lib. 13. ad Atticum Quid quaris ? delectatus est, & libenter fuit. [Att., XIII, 52] & lib. 16. cum ununi diem Veliae constitissem : ubi quidem fui sane libenter apud Talnam nostrum : nec potui accipt, illo absente praesertim, liberalius. [Att., XVI, 6] sic & Catullus in fundum. Fui libenter in tua suburbana Villa. [Carm., 44, 6]

[120] non piscibus urbe petitis] apud ueteres illos Romanos, lautiores & apparatiores habebantur mensae piscibus, quam carnibus, extructae. Cicero in Pisonem. extructae mensae non conchyliis, aut piscibus, sed multa carne subrancida. [Pis., 27] quo loco Pisonis sordes ostendere conatur.

[123] Post hoc ludus erat cupa potare] hunc locum in omnibus libris corruptum ego una littera detracta emendaui. cuius emendationis spero omnes politos, & eruditos homines approbatores fore. Adrianus quidem Tornebus eam magnopere probat. Horum igitur uerborum haec sententia est. postea (inquit) noster ludus hic erat cupa magistra, id est, nullo alio bibendi magistro adhibito, quam ipsa cupa, potare : nullus erat, qui bibendi leges conuiuis daret : suo quisque arbitratu bibebat, & quantum uolebat, solutus legibus insaenis, ut ait saty. vi. [Serm., II, 6, 68] hoc libro. De hoc more autem, & de magisteriis, bibendique legibus uide annot. ad Od. iiii lib. 1. [Ad Carm., I, 4, 18]

[124] Et uenerata Ceres] id est, orata Ceres, ut culmo, &c. sequitur deinceps Explicuit uino contractae seria frontis [Serm., II, 2, 125] id est, seueritatem nostram exhilarauit. uerbum ueneraeri autem idem ualere, quod orare, & precari, declarant exempla e bonis scriptoribus producta. Plautus in Aulul. Lar. clam omneis in medio foco Defodit, uenerans me, ut id seruarem sibi. [Aul., 7] Idem Rudente. Est deus : ueneror, ut nos ex hac aerumna eximat miseras, inopes, aerumnosas, aut aliquo auxilio ut adiuuet. [Rud., 257] Idem ibid. Venus, ueneror te, ut omnes miseri lenones sient. [Rud., 1348] Idem Bacchid. saluto te uicine Apollo, qui aedibus Propinquos nostris accolis, uenerorque te, Ne Nicobolum sinas nostrum senem prius Me conuenire, quam sodalem uiderim Mnesilochi Pithocleron. [Bacch., 172] Idem Trinum. Larem corona nostrum decorari uolo. uxor uenerare, ut Nobis haec habitatio bona, fausta, felix, fortunataque eueniat. [Trin., 39] Virgilius Aen. iii. Nymphas uenerabar agrestes, Gradiuumque patrem, Geticis qui praesidet aruis, Rite secundarent uisus, menque leuarent. [Aen., III, 34] Idem eod. lib. cursusque dabit uenerata sacerdos. [Aen., III, 460] & lib. 4. Georg. tu munera supplex Tende petens pacem, & faciles uenerare Napaeas. [p. 162] Nanque dabunt ueniam uotis, irasque remittent. A. Caecinna ad M. Tullium Ciceronem lib. 6. epist. quid irascitur ei, qui scripserit aliquid contra suam uoluntatem, enim ignorit omnibus, qui multa Deos uenerati sunt contra eius salutem ? [Fam., VI, 7] id est, qui multa a diis precati sunt. sic Horatius infra saty. vi. si ueneror stultus nihil horum, [Serm., II, 6, 8] id est, si nihil tale a Diis precor : ut suo loco dicemus.

[125] Ceres] Cererem Graeci Δημήτερα appellant, cuius ἔτυμον afferens Plato in Cratylo, φαίνεται (inquit) κατὰ τὴν δόσιν τῆς ἐδωδῆς διδοῦσα ὡς μήτηρ, Δημήτηρ κεκλῆσθαι. [Crat., 404b]

[125] seria frontis] id est, seueritatem frontis : seu seriam frontem. Nam contrahitur frons rebus seriis, ac tristibus.

[126] Saeuiat, atque nouos] iterum, atque iterum sese nobis praebeat iniquam, atque infestam fortuna, nouos nobis terrores incutiat, nouos motus excitet : quantum poterit de hoc nostro tenui uictu, & parsimonia detrahere ? quasi dicat, aut nihil, aut parum.

[127] quanto aut ego parcius, aut] posteaquam Vmbrenus nos de uetere possessione deturbauit, nobisque eiectis agrum nostrum occupauit : quanto minus aut ego, aut uos splendide uixistis ? quanto deterior fuit nostri corporis nitor ? nihilo scilicet. Quemadmodum ex lautiore, & liberaliore uictu, cultuque nitent corpora : ita exparciore, & maligniore, squallent.

[128] huc nouus incola] Vmbrenum significat. aliquot libri manuscripti habent hic nou. inc. quam scripturam non improbo : & fortasse recta est. alii cum uulgatis consentientes huc.

[129] Nam propriae telluris] sic M. Tullius off. i. sunt autem priuata nulla natura : sed aut uetere occupatione, ut, qui quondam in uacua uenerunt : aut uictoria, ut, qui bello potiti sunt, aut lege, aut pactione, conditione, sorte.

[130] nos expulit ille] ille Vmbrenus nos agro expulit per uim : nempe facta assignatione agrorum ab imperatore. Sic Arrius Virgilium, ut significat in Moeride. O Lycida, uiui peruenimus, aduena nostri (Quod nunquam ueriti sumus) ut possessor agelli Diceret : haec mea sunt, ueteres migrate coloni. [Buc., 9, 2]

[131] Illum aut nequities] mollities, luxuries, libido, profusio. Nam hominem nequam appellant Latini, inertem, nullius usus, inutilem.

[131] uafri inscitia iuris] iuris callidi, & uersuti, ut M. Tullius appellat in oratione pro Caecina. quattuor igitur hoc loco enumerat, quibus mutatur dominus, quibusque possessio rerum soli, & aliarum amittitur : uim, per quam exactus est Ofellus : profusum sumtum, & luxuriam : iuris uersuti ignorantiam : mortem. non admodum huic dissimilis est locus ille epist. ad Iul. Florum lib. 2. tanquam Sit proprium cuiquam, puncto quod mobilis horae Nunc prece, nunc pretio, nunc ut, nunc sorte suprema Permutet dominos. [Epist., II, 2, 174] sic Theognis. Πολλοί τοι πλουτοῦσι κακοί, ἀγαθοὶ δὲ πένονται· Ἀλλ’ ἡμεῖς τούτοις οὐ διαμειψόμεθα Τῆς ἀρετῆς τὸν πλοῦτον, ἐπεὶ τὸ μὲν ἔμπεδον αἰεί· Χρήματα δ’ ἀνθρώπων ἄλλοτε ἄλλος ἔχει. [Eleg., 315] Quanquam hos uersus Plutarchus in libello πῶς ἄν τις ὑπὸ ἐχθρῶν ὠφελοῖτο, ascribit Soloni, ut iam alibi diximus