[p. 411]

Vitae rvsticae lavdes. Ode 2.

Beatvs ille, qui procul negociis,

Vt prisca gens mortalium,

Paterna rura bobus exercet suis,

Solutus omni faenore :

5 Neque excitatur classico miles truci :

Nec horret iratum mare :

Forumque uitat, & superba ciuium

Potentiorum limina.

Ergo aut adulta uitium propagine

10 Altas maritat populos :

Aut in reducta ualle mugientium

Prospectat erranteis greges :

Inutileisque falce ramos amputans,

[p. 412]

Feliciores inserit :

15 Aut pressa puris mella condit amphoris :

Aut tondet infirmas oueis :

Vel, cum decorum mitibus pomis caput

Autumnus aruis extulit,

Vt gaudet insitiua decerpens pyra :

20 Certantem & uuam purpurae :

Qua muneretur te Priape, & te pater

Siluane tutor finium.

Libet iacere modo sub antiqua ilice :

Modo in tenaci gramine.

25 Labuntur altis interim ripis aquae :

Queruntur in siluis aues :

Fontesque lymphis obstrepunt manantibus,

Somnos quod inuitet leueis.

At, cum tonantis annus hibernus Iouis

30 Imbreis, niueisque comparat :

Aut trudit acreis hinc & hinc multa cane

Apros in obstanteis plagas :

Aut amite laeu irara tendit retia,

Turdis edacibus dolos :

35 Pauidumque leporem, & aduenam laqueo gruem

Iucunda captat praemia.

Quis non malarum, quas amor curas habet,

Haec inter obliuiscitur ?

Quod si pudica mulier in partem iuuet

40 Domum, atque dulceis liberos :

Sabina qualis, aut perusta solibus

Pernicis uxor Appuli :

Sacrumque uetustis extruat lignis focum

Lassi sub aduentum uiri :

[p. 413]

45 Claudensque textis cratibus laetum pecus,

Distenta siccet ubera :

Et horna dulci uina promens dolio,

Dapes inemtas apparet :

Non me Lucrina iuuerint conchylia,

50 Magisue rhombus, aut scari :

Si quos Eois intonata fluctibus

Hiems ad hoc uertat mare :

Non Afra auis descendat in uentrem meum,

Non attagen Ionicus

55 Iucundior, quam lecta de pinguissimis

Oliua ramis arborum :

Aut herba lapathi prata amantis, & graui

Maluae salubres corpori :

Vel agna festis caesa Terminalibus :

60 Vel haedus ereptus lupo.

Has inter epulas, ut iuuat pastas oueis

Videre properanteis domum ?

Videre fessos uomerem inuersum boues

Collo trahenteis languido :

65 Positosque uernas, ditis examen domus,

Circum renidenteis Lareis ?

Haec ubi locutus : faenerator Alphius,

Iam iam futurus rusticus,

Omnem relegit idibus pecuniam :

70 Quaerit Kalendis ponere.

COMMENTARII.

[3] exercet] colit, subigit. Virgilius Georg. ii. Aut presso exercere solum sub uomere [Georg., II, 356] .

[5] Neque excitatur classico miles &c.] id est, neque militat, neque nauigat quaestus causa, neque uel litigat, uel litigatoribus operam dat, neque in potentiorum hominum aedibus emolumenti spe inuitatus commoratur.

[p. 414]

[6] Nec horret iratum] Glauco comoedus dicere solebat se libentius iuxta mare pedibus iter facere, quam iuxta terram nauigare.

[10] Altas maritat populos] sic Catullus ulmum maritum appellat in carmine nuptiali. At si forte eodem est ulmo coniuncta marito. [Carm., 62, 54] & in eodem carmine uitem uiduam. Vt uidua, in nudo uitis quae nascitur aruo, Nunquam se extollit, nunquam mitem educat uuam . Horatius sup. Od. xv. lib. 2. Platanusque caelebs Euincet ulmos [Carm., II, 15, 4] . Idem contra Od. v. lib. 4. [Carm., IV, 5, 30] Vlmum, populum, & similes arbores uiduas appellat. Et uitem uiduas ducit ad arbores . Idem in epist. ad Quinctium lib. 1. Pomisne an pratis, an amicta uitibus ulmo [Epist., I, 16, 3] .

[11] Aut in reducta ualle] sic sup. Od. xvii. lib. 1. Hic in reducta ualle Caniculae Vitabis aestus [Carm., I, 17, 18] .

[13] Inutilesque] superuacaneos.

[13] amputans] putare (inquit Varro lib. 5. de ling. Latin.) est purum facere [Ling. Lat., V, 7] .

[14] Feliciores] steriles arbores, infelices nominantur. M. Tullius in orat. pro C. Rabirio. Infelici arbori suspendito. [Rab. Posth., 4] & ita Liuius.

[17] decorum mitibus pomis caput] pomis ornatum. sic sup. Od. vii. lib. 4. Pomifer autumnus [Carm., IV, 7, 11] .

[17] mitibus] maturis, non acerbis. sic Virgilius Tityro sunt nobis mitia poma. [Buc., 1, 80]

[19] Vt gaudet] quam gaudet. ut supra. Od. xxv. lib. 3. ut mihi deuio Ripas, & uacuum nemus Mirari libet [Carm., III, 25, 13] . & hac eadem Oda infra . Has inter epulas, ut iuuat pastas oues Videre properantes domum [Epod., 2, 61]  : annot. sup. ad Od. xxv. lib. 3. [Ad Carm., III, 25, 12]

[20] Certantem & uuam purpurae] liuidam, purpuream, certantem colore cum purpura. de uerbis pugnandi, & certandi, & similibus uide annot. ad Od. vi. lib. 2. [Ad Carm., II, 6, 15]

[21] muneretur te] donet te. Terentius Heaut. munerarier ancillas primum. [Heaut., 300]

[21] Priape] de Priapo dicemus saty. viii. lib. 1. [Ad Serm., I, 8, 2]

[24] tenaci gramine] tenax gramen appellat, quod terrae firmiter adhaeret. sup. Od. xii. lib. 4. [Carm., IV, 12, 9] tenerum . Od. iii. lib. 2. [Carm., II, 3, 6] remotum .

[25] Labuntur] fluunt. ut epist. ad Lollium lib. 1. at ille Labitur, & labetur in omne uolubilis aeuum. [Epist., I, 2, 42] & Od. xxix. lib. 3. cetera fluminis Ritu feruntur, nunc medio alueo Cum pace delabentis Etruscum in mare [Carm., III, 29, 34] . &c.

[26] Queruntur in siluis aues] ita canunt, ut queri uideantur : quod refellit Plato, ut alibi annotauimus.

[28] Somnos quod inuitet] Theocritus εἰδ. η. Αδὺ δὲ τῶ θέρεος παρ’ ὕδωρ ῥέον αἰθριοκοιτεῖν. [Idyll., 1, 78]

[28] leues] sic Od. xvi. lib. 2. Nec leues somnos timor, aut Cupido Sordidus aufert. [Carm., II, 16, 15] alibi somnum facilem appellat.

[29] tonantis Iouis] eadem ratione hic Iouem tonantem dixit, qua sup. Od. i . lib. Iouem frigidum [Carm., I, 1, 25] . & Virgilius Georg. 1. Iouem humidum. [Georg., I, 418] & Theocritus Δία αἴθριον. ut annot. ad Od. i. lib. 1. [Ad Carm., I, 1, 25]

[31] multa cane] id est, multis canibus. ut sup. Od. xv. lib. 1. multo milite [Carm., I, 15, 6] . pro eo, quod est, multis militibus. & infr. Od. xvi. Argoo remige [Epod., 16, 57] . & Virgilius lib. 2. Aen. uterumque armato milite complent. [Aen., II, 20]

[32] obstantes] oppositas, obiectas.

[33] amite laeui] pertica . seu furcula aucupali . Festus.

[p. 415]

[34] Turdis edacibus dolos] Turdorum, quos κίχλας Graeci nominant, tria genera ponit Aristoteles. ordo autem uerborum est : tendit retia, dolos turdis.

[35] aduenam gruem] aptissimum epithetum. Grues enim in oris septentrionalibus non nisi uere, aestate, & autumno commorantur. sub finem autumni in regiones commigrant temperatiores, ac tepidiores. nos Galli hanc ob causam peregrinatrices, seu (si dicere liceat) uiatrices appellamus. Aristoteles hanc auem ait esse ἀγελαῖαν καὶ πολιτικήν. id est, congrebabilem, & ciuilem. Itaque ducem habere cuius imperio pareat : ducem autem nudo capite prospicere, & speculari. tum, si quid forte periculi impendeat, clamando significare, ac denunciare.

[36] captat] non dixit capit. iucundius enim est captare, quam capere. ut saty. ii. lib. 1. nam Transuolat in medio posita, & fugientia captat [Serm., I, 2, 108] . & ibid. positum sic tangere nolit. Captat, & apponit .

[37] Quis non malarum] mendose legitur in nonnullis cod. Quis non maiorum, cum omnes manuscripti habeant, malarum . hoc autem epithetum distinguit curas malas a bonis. sunt enim aliquae curae laudabiles, & cum uirtute coniunctae : ut cura rei familiaris, cura ualetudinis, cura eius nostri partis, quae praeest, & imperat : amoris autem curae uitiosae sunt, ac uituperabiles. sed quod attinet ad amoris, aut curarum carum, quae propter amorem suscipiuntur, obliuionem, scribit Pausanias in Achaicis, aquam Selemni fluuii uiris, & faeminis ex amore laborantibus mederi, eamque uim habere, ut qui in eo fluuio loti fuerint, illos amoris capiat obliuio : quod si uerum est (inquit ille) τιμιώτερον πολλῶν χρημάτων ἐστὶν ἀνθρώποις τὸ ὕδωρ τοῦ Σελέμνου [Descr. Gr., VII, 23, 3] id est, aquam Selemni multo pluris facere debent homines, quam magnam pecuniae uim.

[39] Quod si pudica mulier in partem iuuet, &c.] quemadmodum nihil uiro optabilius est uxore pudica : ita nihil mulieri iucundius euenire potest uiro, qui unum, & idem cum ea sentiat, eamque. amet ex animo : quod quidem Nausicae precatur Vlysses summae felicitatis loco ὀδυσσ. ζ. nihil enim (inquit) praestabilius, nihil melius est, quam uiri, & uxoris consentiens, & conspirans uoluntas : talisque coniunctio inimicis acrem dolorem inurit, amicis uoluptatem affert : ipsi autem experiendo sentiunt, quanta insit in tali coniunctione, uitae iucunditas. uerba Homeri sunt haec sub Vlyssis persona. Σοὶ δὲ θεοὶ τόσα δοῖεν, ὅσα φρεσὶ σῇσι μενοινᾷς Ἄνδρα τε, καὶ οἶκον, καὶ ὁμοφροσύνην ὀπάσειαν Εσθλήν. οὐ μὲν γὰρ τοῦ γε κρεῖσσον καὶ ἄρειον, Ἢ ὅθ’ ὁμοφρονέοντε νοήμασι οἶκον ἔχητον Ἀνὴρ, ἠδὲ γυνή, πόλλ’ ἄλγεα δυσμενέεσσι, Χάρματα δ’ εὐμενέτῃσι, μάλιστα δέ τ’ ἔκλυον αὐτοί. [Od., VI, 180] Hesiodus item ἔργ. ἡμ. ait uirum nihil sibi bona, & pudica uxore melius parare posse : contra nihil grauius, atque acerbius mala. his uerbis οὐ μὲν γάρ τε γυναικὸς ἀνὴρ ληΐζετ’ ἄμεινον Τῆς ἀγαθῆς, τῆς δ’ αὖτε κακῆς οὐ ῥίγιον ἄλλο Δειπνολόχης [Op., 702], &c.

[41] Sabina qualis] quales sunt Sabinae mulieres, aut Apulae.

[41] perusta solibus] Graeci uno uocabulo dicunt, ἡλιοκαυστός. Theocritus

[43] Sacrumque] focus sacer est Vestae, & Lari.

[43] extruat lignis focun] hypallage est, id est, extruat ligna super focum. [p. 416] Od. ix. lib. 1. ligna super foco Large reponens. [Carm., I, 9, 5] Ad hunc locum pertinent ea, quae sunt apud Euripidem in Electra. ubi Electra colono cuidam, & operario nupta, sic cum eo loquitur. satis tibi negocii exhibent, quae foris sunt : nos autem domestica curare, & adornare oportet. aduenienti enim foris operatio iucundum est domestica, composita & pulchre adornata reperire. Verba Euripidis haec sunt ἅλις δ’ ἔχεις Τἄξωθεν ἔργα. τ’ ἀν δόμοις δ’ ἡμᾶς χρεὼν Ἐξευτρεπίζειν. εἰσιόντι δ’ ἐργάτῃ θύραθεν ἡδὺ τἄνδον εὑρίσκειν καλῶς. [Elec., 73]

[44] sub] paulo ante, ut annotauimus sup. ad Od. ix. lib. 1. [Ad Carm., I, 9, 19]

[46] Distenta] Virgilius Pollione. Ipsae lacte domum referent distenta capellae Vbera. [Buc., 4, 33] Idem in Meliboeo. Thyrsis oues : Corydon distentas lacte capellas. [Buc., 7, 3] Lucretius lib. 1. & candens lactens humor uberibus manat distentis. [Nat. Rer., I, 258]

[47] Et horna] huius anni : ut supra Od. xxiii. lib. 3. hornam frugem dixit [Carm., III, 23, 3] . & saty. vi. lib. 2. palea porrectus in horna [Serm., II, 6, 88] .

[47] promens] sup. Od. xxviii. lib. 3. prome reconditum Lyde strenua Caecubum, [Carm., III, 28, 2] & Od. xxi. eiusdem Coruino iubente Promere languidiora uina [Carm., III, 21, 8] .

[48] Dapes inemtas] escas domi natas : non pisces urbe petitos. ut saty. 2. lib. 2. bene erat, non piscibus urbe petitis : Sed pullo, atque haedo [Serm., II, 2, 120] . Virgilius Georg. 4. seraque reuertens Nocte domum dapibus mensas onerabit inemtis. [Georg., IV, 132] nam inemtas male quidam uiles interpretantur.

[49] Lucrina] in lacu Lucrino capta. ut saty. 4. lib. 2. Lucrina peloris [Serm., II, 4, 32] .

[49] conchylia] conchylium nomen est generale omnia testacea complectens, ut musculos, mitylos, ostrea, pectines, echinos, &c. putatque Athenaeus conchylia esse dicta παρὰ τὸ κεχῃνέναι [Deipn., III, 93a] id est, ab hiando.

[50] rhombus] quem Romani rhombum Graeco nomine appellant, Graeci alio etiam Graeco ψῆτταν dicunt, ut scribit Athenaeus lib. 7. in extremo. a figura autem Rhombus appellatus est. nos Galli nostra lingua turbinem, & (ut propius accedam ad consuetudinem nostri sermonis) turbonem nominamus. piscem fuisse magni pretii declarat etiam locus Horatii saty. ii. lib. 2. quid ? tum rhombos minus aequora alebant ? Tutus erat rhombus, [Serm., II, 2, 48] &c. Hodie quoque apponitur in mensis diuitum, & in caris piscibus habetur. Idem Athenaeus lib. 8. uidetur ψῆτταν a rhombo distinguere.

[50] Scari] Diphilus apud Athenaeum lib. 8. his uerbis scarum commendat. σκάρος ἁπαλόσαρκος, ψαθυρὸς, γλυκὺς, κοῦφος, εὔπεπτος, εὐκοίλεος [Deipn., VIII, 355c], id est, Scarus molli, seu tenera carne praeditus est, friatilis, dulcis, leuis, ad concoquendum facilis, facile redditur, uentrem mollit. Addit idem, recentem scarum esse suspectum propterea, quod lepores marinos captat, iisque uescitur. iccirco eius intestina uim bilis effectricem habent. Idem libr. 7. hunc solum ex omnibus piscibus dormire dicit, & propter eam causam nunquam noctu capi. Oppianus lib. 1. Ἁλιευτ. solum uocalem esse scribit. Καὶ σκάρον, ὃς δὴ μοῦνος ἐν ἰχθύσι πᾶσιν ἀναύδοις φθέγγεται ἰκμαλέην λαλαγὴν, καὶ μοῦνος ἐδωδὴν Ἄψοῤῥον προΐησιν ἀνὰ στόμα, δεύτερον αὖθις [Hal., I, 134], &c. uide annotata ad Od. iii. lib. 4. [Ad Carm., IV, 3, 19]

[51] Si quos Eois intonata] ad Eleusinem scaros pulcherrimos capi Lynceus quidam Samius scribit in epistolis, ut tradit Athenaeus lib. 7. Priscianus lib. 9. docet tonitum a uerbo tonandi usitatius est, quam tonatum, & producit hunc locum, ut nouum, & poene inusitatum.

[p. 417]

[52] ad hoc uertat mare] Tyrrhenum, seu Etruscum.

[53] Afra auis] gallinam Africanam, seu Numidicam significat, de qua Columella, & Plinius.

[54] attagen Ionicus] Martialis Ionicarum gustus attagenarum. [Epigr., XIII, 61] Aristoteles lib. 6. περὶ ζῴων ἱστορ. Attagenam ponit inter eas aues, quas ὄρνιθας κονιστικοὺς uocant Graeci, id est, quae in puluere uolutantur : qualis est gallina, perdix, phasianus. Idem lib. 9. ὁ Ἀτταγὴν κονιστικὸς ὄρνις. τῶν γὰρ ὀρνίθων ὅσοι μὲν μὴ πτητικοὶ, ἀλλ’ ἐπίγειοι, κονιστικοί [Hist. An., IX, 38, 633a], &c.

[57] Aut herba lapathi] lapathum Latini rumicem nominant. eam commendat Lucillius apud M. Tullium lib. 2. de finibus. O lapathe, ut iactere necesse est, cognitu cui sis. [Fin., II, 8] haec herba mollit aluum, ut docet infra sat. 4. lib. 2. si dura morabitur aluus, Mitulus, & uiles pellent obstantia conchae. Et lapathi breuis herba, sed albo non sine Coo. [Serm., II, 4, 27] & uers. seq. & graui Maluae salubres corpori . & Od. xxxi. lib. 1. me pascunt oliuae, Me cichorea, leuesque maluae [Carm., I, 31, 15] .

[59] Terminalibus] Terminalia dies festi, qui agebantur in honorem Termini Dei.

[60] uel haedus ereptus lupo] uir quidam doctissimus annotat Plutarchum libro secundo συμποσιακῶν tradere, earum pecudum, quas lupus momorderit, carnem quidem teneriorem fieri, lanam autem corrumpi : ex hoc intelligi posse, cur Horatius ereptum lupo haedum dixerit. Ego haec uerba ereptum lupo non iccirco ab Horatio esse addita puto, quod haedi caro a lupo morsa, sit tenerior : sed propterea quod rustici, & aratores, quorum hominum uitam, & uictum hic laudat Horatius, non aliter essent haedum in coenam apposituri, nisi a lupo dentibus appetitus, ac laceratus esset. multo enim malunt caprum adultum habere uiuum, quam haedum tenellum, ac delicatum esse. nunc autem, postea quam a lupo morsus, & fortasse interemtus est, multo satius est eum lupo ereptum comesse, quam deuorandum reliquisse. praeterea, quod e lupi faucibus ereptum edunt, non uidentur ex haedili suo sumere : sed alienum, neque iam suum capere, & apponere : & ita de lucro quodammodo coenare. sententiam meam adiuuat Martialis lib. 10. in epigrammate, cuius initium est, Nunciat octauam Phariae, [Epigr., X, 48] &c. ex quo paucos hos uersus producam. Paruus onyx, una ponetur coenula mensa, Haedus inhumani raptus ab ore lupi, Et, quae non egeant ferro structoris, ofellae, Et faba fabrorum, prototomique rudes : Pullus ad hoc, coenisque tribus iam perna superstes Addetur, saturis mitia poma dabo . &c.

[61] ut iuuat] quam delectat ? ὡς ἡδύ  : quam iucundum est ?

[66] renidentes] ridentes, hilaros, ut sup. Od. xviii. lib. 2. [Carm., II, 18, 2]

[67] Haec ubi locutus] nihil subaudiendum puto. fingit autem superiora illa omnia dicta esse a faeneratore Alphio. ostenditque tantam esse uitae rusticae iucunditatem, & opportunitatem, ut etiam homines ab hac alienissimi, eam laudare cogantur : qui tamen lucri dulcedine, & sordibus irretiti, eius suauitatem gustare non possint. nonnulli subaudiunt uerbum, sum, ut totus ille sermo sit poëtae. quod si placet, addenda distinctionis nota : alio qui tollenda.

[68] Iam iam futurus] id est, eo animo, & consilio, ut rusticam uitam colat.

[69] omnem relegit] id est, omnem pecuniam in faenore positam, exegit [p. 418] idibus : statim ad ingenium rediens denuo quaerit apud quos Kalendis collocet.

[69] relegit] in nonnullis cod. redegit. ego tamen relegit malo, ut habent cod. duo Vatic. Iann. Vrs. Torn.

[69] Idibus] idibus nomina exigebant, ut ex hoc loco intelligere licet, & saty. vi. lib. 1. magni Quo pueri magnis e centurionibus orti Ibant octonis referentes Idibus ara [Serm., I, 6, 73]  : Kalendis autem, & exigebant, & collocabant, ut sat. iii. lib. 1. Qui, nisi cum tristes misero uenere Kalendae, Mercedem, aut nummos unde unde extricat, amaras Porrecto ingulo historias, captiuus ut, audit, [Serm., I, 3, 88] quod item declarat Plutarchus in libello περὶ τοῦ μὴ δανείζεσθαι . Οὐδ’ ἀναμνήσει τῶν Καλανδῶν καὶ τῆς νεομηνίας, ἣν ἱερωτάτην ἡμερῶν οὖσαν ἀποφράδα ποιοῦσιν οἱ δανεισταὶ καὶ στύγιον. [Virt. mor., 828a]