Ad Qvinctivm. 16.

COMMENTARII.

[2] opulentet] ditet, locupletet. opulenti (inquit Festus) dicuntur rebus terrestribus copiosi.

[3] an amicta uitibus ulmo] quam uitium maritam nominat. Catullus uide annot. ad illa uerba. Altas maritat populos. Od. ii. epod.

[5] Continui montes, nisi dissocientur] continui sunt montes, coniuncti & continentes, nisi quod uallis est interiecta, qua separantur. sed quid opus fuit hac exceptione, cum sine ualle mons ne intelligi quidem possit ? continui quidem hi montes sua quisque ualle alius ab alio distinguebantur, sed erat haec uallis, in qua situs erat fundus Horatianus, ceteris maior, explicatior, longior, ac latior, per quam montes illi alioqui continui, disparabantur.

[6] sed ut ueniens, &c.] sed ita est haec uallis opaca, ut eam sol & exoriens aspiciat, & occidens uaporet. dextrum igitur fundi latus spectabat solem orientem : sinistrum, occidentem.

[7] curru fugiente] de curru solis, uide quae notaui supra ad Od. vi. lib. 3. ibi abeunte curru. [Carm., III, 6, 44]

[7] uaporet] tepefaciat, calefaciat. uapor enim calorem significat. ut Lucretius lib. 1. Dissiliuntque fero feruentia saxa uapore. [Nat. Rer., I, 491] ibidem. Aestifer ignis uti lumen iacit, atque uaporem. [Nat. Rer., I, 663] & lib. 2. At uapor is, quem sol mittit, lumenque serenum, Non per inane meat uacuum. [Nat. Rer., II, 150] & lib. 5. Multa uidemus enim caelestibus incita flammis Fulgere, cum caeli donauit plaga uapores. [Nat. Rer., V, 1094] Idem Lucretius uaporandi uerbum, facit absolutum. lib. 6. Inuidia quoniam, ceu fulmine summa uaporant Plerunque, & quae sunt aliis magis edita cunque. [Nat. Rer., V, 1126] uide annot. ad Od. iii. epod. [Epod., 3, 15]

[8] Temperiem laudes] caeli & loci temperiem merito laudaueris.

[8] quid, si rubicunda benigne, &c.] sententia huius loci haec est, quid dicas, si & frutices corna ferant, & quercus, ceteraeque id genus arbores, partim glandem affatim pecori suppeditent, partim umbram domino praebeant ? tum profecto dicere possis, fundum meum amoenitate, & fertilitate cum Tarento comparari posse, atque adeo Tarentum ipsum in fundum meum translatum esse. in duobus codicibus Vaticanis & Iannoctii Faërni Tornesii scriptum est. Quod si, &c. sine interrogationis nota.

[8] benigne] large, copiose, ut alibi diximus.

[10] Multa fruge] glande. sed cur glandem frugem appellauit, cum glans, & fruges quodammodo uideantur inter se opponi ? sic enim M. Tullius in perfecto oratore. Quae est autem in hominibus tanta peruersitas, ut inuentis frugibus glande uescantur ? [Or., 9] Idem Verr. vi. nam & natas esse has in locis deas, & fruges in ea terra primum repertas arbitrantur.

[11] Tarentum] urbem & amoenam, & admodum pacatam. quam saepe [p. 373] laudat Horatius ut Od. vi. lib. 2. Dulce pellitis ouibus Galesi Flumen, & regnata petam Laconi Rura Phalantho. [Carm., II, 6, 10] & epist. ad Maecenatem ii. lib. 2. mihi iam non regia Roma, Sed uacuum Tibur placet, aut imbelle Tarentum. [Epist., I, 7, 45]

[12] Fons etiam riuo dare nomen idoneus] fons tam salubris, purus, gelidus, & uber, ut dignus sit, cuius riuus ab eo nominetur. Digentiam significat, de quo epist. ad Lollium ii. [Epist., I, 18, 104]

[13] Thracam] Θρήκην. ut supra ad Iulium Florum, Thracane uos, Ebrusque niuali compede uinctus, &c.

[16] septembribus horis] eo anni tempore. ut epist. de arte poetica . sub uerni temporis horam. [Ars, 302]

[17] quod audis] quod diceris, ut supra, rexque, paterque Audisti coram, epist. ad Maecenatem ii. [Epist., I, 7, 37]

[19] Sed uereor, ne cui de te plus, quam, &c.] id est, uereor ne te aliorum sermone de te magis, quam tua conscientia metiaris, ita ut si illi te uirum bonum, aut beatum praedicent, tu illis credas, etiam si aliter esse scias : sin contra te improbum, & miserum dicant, eorum uerbis commouearis. huic loco similis est locus ille Aristotelis lib. 1. de moribus ad Nicomachum. ἔτι δ’ ἐοίκασι τὴν τιμὴν διώκειν ἵνα πιστεύωσιν ἑαυτοὺς ἀγαθοὺς εἶναι. [Eth. Nic., 1095b 9] quem sic uertimus, Praeterea uero eo uidentur honorem persequi, ut seipsos bonos esse credant. Atque hanc Aristotelis sententiam suo loco explanauimus. sic & M. Tullius de Finibus libro 2. in Epicureos, Ita quod certissimum est, pro uera, certaque iustitia simulationem nobis iustitiae traditis, praecipitisque quodammodo, ut nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur. [Fin., II, 22] Praeclara igitur laus illa Amphiarai apud Aeschylum. Οὐ γὰρ δοκεῖν ἄριστος, ἀλλ’ εἶναι θέλει, Βαθεῖαν αὔλοκα διὰ φρενὸς καρπούμενος, Ἀφ’ ἧς τὰ κεδνὰ βλαστάνει βουλεύματα. [Sept. Theb., 592]

[20] alium sapiente, &c.] id est, alium a sapiente : insipientem, sapienti dissimilem, ut epist. i. libro 2. Edicto uetuit, ne quis se praeter Apellem Pingeret, aut alius Lisyppo duceret aera, [Epist., II, 1, 239] &c. uide quae notata sunt ad illum locum saty. iii. lib. 2. Qui species alias ueris, [Serm., II, 3, 208] &c.

[22] sub tempus] paulo ante tempus, uel circiter tempus.

[24] pudor malus] pudor uitiosus : δυσωπίαν Graeci uocant ; de quo scribit Plutarchus libellum utilissimum. saty. iii. lib. 2. pudor (inquit) te malus urget, Insanos qui inter uereare insanus haberi. [Serm., II, 3, 40] ob hunc uitiosum pudorem, dii immortales, quam multa peccamus ? quam multa uirtutis officia praetermittimus, dum populi sermonem reformidamus, si ab eo uita, factisque dissentiamus ? de quo uenustissime, ut omnia, scripsit Ioannes Casa Florentinus antistes ecclesiae Beneuentanae, uir cum primis eruditus : qui non ita dudum Romae est mortuus : his uerbis, Debueram dudum crinem secuisse decorum : Hoc est, argentum, comites, & stragula, coenas, Lususque, & Musas missas fecisse loquaces, Intrepidus nuper corruptae mentis, & acer Corrector : sed enim prauus populi pudor obstat. Hunc propter pauidi phaleris amicimur ineptis. Nec sicci madidam audemus ueriti bene potum Conuiuam uulgus, collo demsisse coronam, &c.

[25] bella tibi pugnata] id est, bella abs te gesta, seu praelia commissa. pugnare pugnam etiam M. Tullius dixit, ut annotauimus supra ad Od. vi. lib. 2. ibi, & regnata petam Laconi Rura Phalantho. [Carm., II, 6, 11]

[26] uacuas] inanes, stultas, assentationi patentes, ut supra Ode xviii. libro 1. uacuum uerticem [Carm., I, 18, 15] dixit.

[27] Tene magis saluum, &c.] haec oratio neque ad Quinctium apte conuenit, neque omnino ad quenquam alium, quam ad Augustum. estque uerisimile uersum esse alicuius poëtae illius temporis, Augusto assentantis. Si quis igitur (inquit) tecum ita loquatur, Vtrum tu cupidior sis populi salutis, an tuae populus, dubium est, atque incertum : faxitque Deus, ne huius rei periculum fiat, id est, ut quam diutissime uiuas, ne te mortuo, ex desiderio tui, populique maerore intelligatur quam sis carus populo : si quis igitur huiusmodi orationem tecum habeat, facile intelligere possis, tales laudes ad te non quadrare, sed ad Augustum : itaque continuo eas respueris.

[28] Seruet in ambiguo] ita legendum, non Seruat, ut habent quidam libri corrupti. est enim precantis oratio.

[29] Augusti laudes agnoscere possis] haec sunt legenda enunciando, & sine interrogationis nota.

[30] Cum pateris sapiens, &c.] Latinorum more dixisset, cum pateris te sapientem, emendatumque uocari. nunc autem Graecorum exemplo locutus est, ut annotaui supra ad Oden ii. libro 1. patiens uocari Caesaris ultor. [Carm., I, 2, 44]

[31] Respondesne tuo, dic sodes nomine] cum te aliquis sapientem, atque ab omni uitio integrum appellat, tibine haec nomina conuenire existimas ? itane respondes, quasi nominatim sis appellatus ?

[31] nempe Vir bonus, &c.] respondet ipse Horatius per concessionem quandam. nempe, nemo est, qui non delectetur uiri boni, & sapientis appellatione : sed, cum haec appellatio, atque laudatio pendeat ab arbitrio, & libidine populi : atque idem possit cras eam adimere, qui hodie dedit : non est, cur ea tantopere delectemur. ostendit famam popularem, incertissimum & leuissimum quiddam esse, neque uiri boni existimationem ex opinione uulgi, sed ex uirtute, & recta conscientia pendere.

[34] ut si Detulerit fasces] ut si populus Romanus detulerit consulatum indigno, idem adimet. honor enim (ut scribit Aristoteles libro 1. de moribus ad Nicomachum) uidetur in iis esse, qui honorem deferunt, non in eo, qui honorem consequitur, id est, in illorum potestate situs esse, non in huius. δοκεῖ γὰρ ἐν τοῖς τιμῶσι μᾶλλον εἶναι, ἢ ἐν τῷ τιμωμένῳ ἡ τιμή. [Eth. Nic., 1095b 25]

[34] fasces] honorem, puta praeturam, uel consulatum, &c. ut supra Ode xvi. lib. 2. consularis lictor [Carm., II, 16, 9] pro consulatu ponitur. & saty. vi. libro 1. onustos Fascibus, & sellis nolim mihi sumere. [Serm., I, 6, 97]

[35] pone] depone magistratum, (inquit populus, qui eum mandauit.)

[36] Idem si clamet, &c.] significat, neque nostram bonam existimationem ex oratione, aut iudicio uulgi pendere, neque eam pertimescendam esse infamiam, quae ex leuitate, aut maleuolentia populi, non ex culpa nostra nata sit. Quemadmodum igitur (inquit) si quis me uirum fortem, sapientem, iustum, temperantem esse dicat : si ab his uirtutibus longe absim, non debeam falsam illam de me praedicationem, falsumque testimonium agnoscere, neque probare : sic si quis me furem, paricidam, impudicum esse criminetur, causa non sit, quare hoc maledicto commouear.

[36] pudicum] pudicus est, qui alienam libidinem non est perpessus, qui muliebria non est passus. impudicus contra, qui alienae libidini obtemperauit, & gratificatus est, siue mas sit, siue faemina. notum est maledictum illud in nescio quem, auersus, & aduersus impudicus es. quo arguebatur ille, τῷ πρώκτῳ, τῷ σόματι. id est, & parte postica, & ea, quae totius corporis dignissima est, alterius libidinem pertulisse. esse autem hanc pudici, & impudici apud Latinos scriptores significationem, testimonio mihi erunt Plautus, Catullus, Marcus Tullius. Plautus in Amphitr. ego tibi istam hodie, sceleste, comprimam linguam Sosia. haud potes. bene, pudiceque custoditur. [Amph., 348] inest autem ambiguum in illis uerbis, comprimam linguam, ut comprimere linguam alterius, sit uel eius loquacitatem comprimere, uel in os eius meiere. Idem Trinummo, nam pudicum neminem esse oportet, qui abs terra, ad caelum peruenerit. [Trin., 946] Idem Captiuis, Nam is mecum a puero puer bene, pudiceque educatus est usque ad adolescentiam. [Capt., 992] Catullus ad Aurelium. ueniam peto pudentem, Vt, si quicquam animo tuo cupisti, Quod castum expeteres, & integellum, Conserues puerum mihi pudice. [Carm., 15, 2] ad eundem, Quare desine, dum licet pudico, Ne finem facias, sed irrumatus. [Carm., 21, 12] in Caesarem, Quis hoc potest uidere, quis potest pati, Nisi impudicus, & uorax, & aleo ? [Carm., 29, 1] Ibidem. Cinaede Romule, haec uidebis, & feres ? Es impudicus, & uorax, & aleo. [Carm., 29, 5] Ibidem. Aut facere ingenuae est, aut non promisse pudicae, Aufilena, fuit. [Carm., 110, 5] M. Tullius pro Caio Rabirio, Nam quid ego ad id longam orationem comparem, quod est in eadem multa irrogatione perscriptum, hunc nec suae, nec alienae pudicitiae pepercisse ? [Rab. Posth., 3] Idem pro Milone, Pudicitiam cum eriperet militi Tribunus militaris in exercitu C. Marii, propinquus eius imperatoris, interfectus ab eo est, cui uim afferebat. [Mil., 4] Idem pro Caelio, parcat iuuentus pudicitiae suae, ne spoliet alienam. [Cael., 42] Horatius saty. v. lib. 1. quid multa ? pudicum, Qui primus uirtutis honos, seruauit ab omni Non solum facto, uerum opprobrio quoque turpi. [Serm., I, 6, 82] Martialis lib. 10. Nec tristis torus, attamen pudicus. [Epigr., X, 47] & in Priapeiis, Praedictum tibi, ne negare possis : si fur ueneris, impudicus ibis.

[38] Mordear opprobriis falsis ?] mordearne his falsis criminationibus, & maledictis ? morderi maledicto est offendi, commoueri, pungi. sic Terentius loquitur in Eunucho. Tu par pari referto, quod eam mordeat. [Eun., 445] Idem Adelphi. Principio si id te mordet, sumtum filii quem faciunt, [Adelph., 811] &c. & M. Tullius ad Atticum lib. XI. Quod rogas, ut in bonam partem accipiam, si qua sint in tuis litteris, quae me mordeant, ego uero in optimam. [Att., XI, 7] Graeci dicunt δάκνεσθαι. quod tantundem ualet. Xenophon Oeconomico, ναὶ μὰ Δί’ ἔφη ὁ Ἰσχόμαχος, καὶ δηχθεῖσάν γε αὐτὴν οἶδα, καὶ ἐρυθριάσασαν σφόδρα, εἴτι τῶν εἰσενεχθέντων αἰτήσαντος ἐμοῦ, οὐκ εἶχέ μοι δοῦναι. [Oec., 8, 1] Aristophanes in Nubibus, Ἀλλ’ οὐ δύναμαι δείλαιος εὕδειν δακνόμενος ὑπὸ τῆς δαπάνης. [Nub., 12] dicunt & κνίζεσθαι. ut Theocritus οἰδιπόροις, εἰδ. ε. Κἠγὼ μὲν κνίσδω Μόρσων τινά, καὶ σὺ δὲ λεύσσεις. [Idyll., 5, 122] usitatum est Latinis & uerbum pungendi fere pro eodem, ut Cicero ad Trebatium lib. 7. moleste ferebam antea te inuitum istic esse : pungit me rursus, quod scribis te esse istic libenter.. [Fam., VII, 15] Idem ad Caelium lib. 2. extrema pagella pupugit me tuo chirographo.

[38] mutemque colores ?] expallescam ? minime scilicet.

[39] Falsus honor iuuat, &c.] quemadmodum, qui falso honore delectatur, leuis est, uanus, & mendax : ita & qui falsa infamia commouetur, & exterretur. Plutarchus in prooemio Agidis & Cleomenis eleganter, & [p. 376] grauiter ostendit infamiae metum Tiberium &c. Gracchos summo loco natos, & optime educatos, & rectissimo sibi fine proposito, ad rempublicam administrandam ingressos, perculisse ac perdidisse. Γράγχους ἀπώλεσεν ἀδοξίας φόβος . inquit ille [Ag. et Cle., 2, 7]

[40] uir bonus est quis ?] quis est uir bonus opinione uulgi ? nam uersus duo, qui subsequuntur, Sed uidet hunc omnis, &c. declarant hunc talem non esse reuera uirum bonum.

[28] consulta patrum] senatusconsulta. nam senatores patres appellabantur.

[42] secantur] transiguuntur, dirimuntur.

[43] Quo responsore, & quo causae teste tenentur] id est, quo iurisconsulto consilium dante, & quo teste, causae obtinentur.

[18] Sed uidet hunc omnis, &c.] significat multos haberi uiros bonos, castos, integros, incorruptos, religiosos, qui si explorentur, penitusque inspiciantur, ac spectentur, reperiantur improbi, corrupti, scelerati, periuri, perfidi.

[45] Introrsum turpem, speciosum] sic disputat Glauco apud Platonem lib. 2. de republica atque ita colligit, Quandoquidem existimatio, & opinio uim affert ueritati, & penes eam est uitae beatae principatus, omnino studium nostrum eo conserendum est, ut uiri boni, & iusti uideamur : uestibula, & umbracula quaedam, & species, & adumbrata uirtutis descriptio, nobis est comparanda, & circundanda. uulpes autem Archilochi uaria, atque astuta, post illa inuolucra, & pone illius generis umbracula, attrahenda. uerba Platonis sunt haec, οὐκοῦν, ἐπειδὴ τὸ δοκεῖν, ὡς δηλοῦσί μοι οἱ σοφοί, καὶ τὴν ἀλήθειαν βιᾶται, καὶ κύριον ἐστὶν εὐδαιμονίας, ἐπὶ τοῦτο δὴ τρεπτέον ὅλως· πρόθυρα μὲν καὶ σχῆμα κύκλῳ· περὶ ἐμαυτὸν, σκιαγραφίαν ἀρετῆς περιγραπτέον, τὴν δὲ τοῦ σοφωτάτου Ἀρχιλόχου ἀλώπεκα ἑλκτέον ἐξόπισθεν κερδαλέαν, καὶ ποικίλην.. [Rep., II, 365c]

[46] Nec furtum feci, nec fugi] ostendit magnam partem hominum sese a maleficio, ac peccato abstinere metu legum, & poenae. boni autem uiri appellationem ei soli conuenire, qui sua sponte, & uirtutis studio, non metu coactus, recte faciat. idque declarat similitudine seruorum, qui plerunque in officio continentur uerberibus, & plagis.

[47] ureris] caederis. urit enim uerberum dolor. sic supra Od. iiii. epod. Ibericis peruste funibus latus. [Epod., 4, 3]

[48] non pasces in cruce] non tolleris in crucem, alioue supplicio afficieris.

[40] Sum bonus & frugi] quia hominem non occidi : aut quia non sum furatus.

[49] renuit, negat atque Sabellus] ego Horatius Sabellus renuo ac nego, te ideo bonum esse dicendum, quod hominem non occideris, aut furatus non sis. nam poenae metu abstinuisti a maleficio, non amore recti. Sabellus autem idem ualet, quod Venusinus : quia pulsis Sabellis, in loca uacua coloni Venusini deducti sunt a Romanis. saty. i. lib. 2. Nam Venusinus arat finem sub utrunque colonus, Missus ad hoc, pulsis, uetus est ut fama, Sabellis, [Serm., II, 1, 35] &c.

[50] metuit] uitat, φυλάττεται . annotat. ad Od. ii. lib. 2. [Ad Carm., II, 2, 7]

[51] opertum] occultum, ut supra epist. ii. ad Maecenatem. hic ubi saepe Occultum uisus decurrere piscis ad hamum. [Epist., I, 7, 74]

[53] Tu nihil admittes in te] tu autem a peccato abstinebis metu poenae. non igitur reuera bonus es.

[54] Sit spes fallendi] si speres fore clam maleficium, aut peccatum tuum : si speres fore ut lateas, &c. fallere hoc loco ualet λανθάνειν . id est, latere, ut annotauimus ad Od. x. lib. 1. [Ad Carm., I, 10, 16] Plato libro secundo de republica similia quaedam de uulgari hominum iustitia disputat ostendens, eam parum admodum ab iniustitia discrepare, his uerbis, ὡς δὲ καὶ οἱ ἐπιτηδεύοντες τὸ δικαίον, ἀδυναμίᾳ τοῦ ἀδικεῖν, ἄκοντες αὐτὸ ἐπιτηδεύουσι, μάλιστ’ ἂν αἰσθοίμεθα, εἰ τοιόνδε ποιήσαιμεν, τῇ διανοίᾳ δόντες ἐξουσίαν ἑκατέρῳ ποιεῖν ὅ, τι ἂν βούληται, τῷ τε δικαίῳ, καὶ τῷ ἀδίκῳ, εἶτ᾽ ἐπακολουθήσαιμεν θεώμενοι ποῖ ἡ ἐπιθυμία ἑκάτερον ἄξει. ἐπαυτοφόρῳ οὖν λάβοιμεν ἂν τὸν δίκαιον τῷ ἀδίκῳ εἰς ταὐτὸν ἰόντα διὰ τὴν πλεονεξίαν, ὃ πᾶσα φύσις διώκειν πέφυκεν, ὡς ἀγαθόν, νόμῳ δὲ βίᾳ παράγεται ἐπὶ τὴν τοῦ ἴσου τιμήν [Rep., I, 359c] id est, eos autem etiam, qui iustitiam colere se profitentur, propterea, quod iniuriam facere non possint, inuitos eam colere, facile intelligere possimus, si tale quiddam faciamus, primum ut cogitatione nostra utrique, tum iusto, tum iniusto quidlibet agendi potestatem permittamus : deinde eos consequamur, spectantes quonam utrunque cupiditas impellat. Manifesto igitur deprehendamus, iustum eodem, quo iniustum ire, propter immoderatas, & praecipuas opes, quas omnis natura, tanquam bonum, persequi solet : sed lege, & ui ad aequalitatis, seu adaequitatis cultum, studiumque reuocatur. hactenus Plato. eodem loco deinceps affert fabulam illam Gygis omnibus notissimam, quam & M. Tullius posuit in tertio libro de Officiis : cuius quidem exempli haec uis est, ut ostendat, diuitiarum, potentiae, dominationis, libidinis causa, nihil iniuste esse faciendum, etiam si Diis, hominibusque semper ignotum sit futurum. Idem M. Tullius lib. 1. de legibus, Quod si poena [Off., I, 7] (inquit) si metus supplicii, non ipsa turpitudo deterret ab iniuriosa, facinorosaque uita, nemo est iniustus : & incauti potius habendi sunt, quam improbi. Tum autem, qui non ipso honesto mouemur, ut boni uiri simus, sed utilitate aliqua, atque fructis, callidi sumus, non boni. Nam quid faciet is homo in tenebris, qui nihil timet, nisi testem, uel iudicem ? quid in deserto loco, nactus, quem multo auro spoliare possit, imbecillum, atque solum ? ad eandem sententiam pertinent, quae scribit libro secundo de Finibus, his uerbis, Iam si modestia, si pudicitia, si uno uerbo, temperantia, poena, aut infamiae metu coercebuntur, non sanctitate sua se tuebuntur, quod adulterium, quod stuprum non se proripiet, ac proiiciet aut occultatione proposita, aut impunitate, ac licentia ?

[54] miscebis sacra profanis] id est, sacra, & profana libidine, & cupiditate tua exaequabis : sacrorum, & profanorum delectum, atque discrimen utilitate tolles.

[56] Est damnum leuius : sed non facinus tamen esto] sic reperi hunc uersum productum ab antiquo, & nobili scriptore. & certe consuetudo Latini sermonis postulat, ut ita loquamur, leue damnum, leue facinus, non lene.

[56] esto] concessio est, ut saty. i. lib. 2. esto, si quis mala. [Serm., II, 1, 83] & saty. ii. lib. 2. hac magis illa, Imparibus formis deceptum te patet : esto. Vnde datum sentis, [Serm., II, 2, 30] &c. & saty. 3. eiusdem, Integer est mentis Damasippi creditor ? esto. [Serm., II, 3, 65] saty. vi. libro 1. Nanque esto : populus Leuino mallet honorem, Quam Decio mandare nouo. [Serm., I, 6, 19] Epist. i. lib. 1. uerum Esto aliis alios rebus, studiisque teneri. [Epist., I, 1, 81] & epistola proxima, infra, Sedit, qui timuit, ne [p. 378] non succederet : esto. sic M. Tullius Diuinat. in Verr. Esto : ipse nihil est, nihil potest. at uenit paratus cum subscriptoribus exercitatis, & disertis. [Caecil., 15] Idem Verr. 4. Verum esto : alio loco de aratorum animo, & iniuriis uidero : [Verr., II, 2, 61] Verr. v. Verum esto : reperietur aliquis fortis, & experiens arator. [Verr., II, 3, 27] Idem de Finibus 2. Esto : fecerit, si ita uis, Torquatus propter suas utilitates. [Fin., II, 19] Lucretius libro 2. Sed tamen esto iam posse haec aeterna manere. [Nat. Rer., II, 907] sic & Plato cum multis in locis, tum in Sophista : & ceteri Graeci ἔστω. utuntur & uoce εἶεν. pro eodem. Euripides Medea, Εἶεν·· καὶ δὴ τεθνᾶσι· τίς με δέξεται πόλις ; [Med., 386]

[32] Vir bonus] opinione uulgi.

[58] Deos uel porco] ut Tellurem, epist. ad Augustum. Tellurem porco, siluanum lacte piabant, [Epist., II, 1, 143] & Genium, ut Ode xvii. libro 3. in exitio. cras Genium mero Curabis, & porco bimestri, [Carm., III, 17, 15] &c.

[59] Iane pater, clare : clare, &c.] posteaquam (inquit Horatius) haec pronunciauit clare, o Iane pater, uel si Apollinem precetur, o Apollo, reliqua, quae petit a Diis, summissa uoce, & lingua compressa, persequitur, ne a quoquam exaudiatur.

[60] Labra mouet metuens audiri] labra mouet tantum : uocem autem non attollit, nolens audiri. hunc locum aemulatus est Persius saty. ii. Haud cuiuis promtum est, murmurque. humilesque susurros Tollere de templis, & aperto uiuere uoto. [Sat., 2, 6] uolebant autem Pythagorei, clara uoce diis immortalibus supplicati : eiusque rei rationem affert Clemens Alexandrinus στρωμ. δ. non quod (inquit) existimarent, eos a Deo non exaudiri, qui summisse loquerentur, sed quod preces iustas esse uolebant : quales certe neminem pudeat multis audientibus, & consciis nuncupare. Clementis uerba sunt haec, Τί τοίνυν οἱ Πυθαγόρειοι βουλόμενοι μετὰ φωνῆς εὔχεσθαι κελεύουσιν ; ἐμοὶ δοκεῖ οὐχ ὅτι τὸ θεῖον ᾤοντο μὴ δύνασθαι τῶν ἡσυχῇ φθεγγομένων ἐπαΐειν, ἀλλ’ ὅτι δικαίας ἐβούλοντο εἶναι τὰς εὐχάς, ἃς οὐκ ἄν τις αἰδεσθείη ποιεῖσθαι πολλῶν συνειδότων. [Strom., IV, 26, 171] haec notauit P. Victorius Florentinus.

[60] Lauerna] hanc furum, & eorum, qui sua consilia, factaque occultari uolunt, deam esse dicunt. a qua lauerniones, fures, antiqui dixerunt (inquit Festus) quia sub eius tutela essent.

[61] fallere] id est, latere. da ut latere possim : da ut mea iniuste facta, sint ignota, atque occulta.

[63] Quo melior, &c.] id est, qua re melior : quasi dicat, nihilo melior. sed Qui melior seruo, qui liberior, &c. habent tres codices Vaticani & Iannoctii Faërni Tornesii.

[65] nam, qui cupiet, metuet quoque] eiusdem enim est ingenii cupere, quod non habeas bonum, & metuere, quod habere nolis, malum.

[67] locum uirtutis deseruit] ἔλιπε τὴν τάξιν. locum non tenuit. est autem translatio ducta a re militari. sic Demosthenes in oratione περὶ στεφάνου . translate dixit, se solum duris reipublicae temporibus beneuolentiae erga populum Atheniensem ordinem non deseruisse, μόνος τῶν πολιτευομένων τὴν τῆς εὐνοίας τάξιν ἐν τοῖς δεινοῖς οὐκ ἔλιπον. [Cor., 173] λειποτάκτας appellant Graeci, loci, seu ordinis desertores. & λειποταξὶαν. crimen eius, qui locum non tenuit in acie, & λειποτακτεῖν. locum, seu ordinem suum relinquere, ac deserere : quod est flagitiosissimum in re militari.

[68] festinat] semper studet augendae rei : semper occupatus est in amplificanda re familiari.

[68] & obruitur re] & obruitur pecunia, tanquam fluctu.

[69] Vendere cum possis captiuum, &c.] hominem auarum, & nimio lucri studio deditum, cum seruo comparat hoc modo, Quemadmodum (inquit) captiuum occidere non solemus, sed seruamus, ut nobis usui sit : sic hominem auarum, nihil a captiuo differentem, utpote qui se pecuniae tradiderit constringendum, neque a suo studio abducere, neque occidere debemus, sed ei permittere, ut pascat, aret, nauiget, & ceteris seruilibus muneribus per omnem uitam fungatur. Plato quidem libro secundo de republica mercatores διακόνους πόλεως. id est, seruos ciuitatis, appellat.

[69] occidere noli] id est, serua. serui enim a seruando dicti sunt.

[70] sine pascat] sine ut pascat oues, boues, captas, &c.

[70] durus] laboriosus, laboris perferens, labori non succumbens.

[72] Annonae prosit] annonam efficiat uiliorem, tritico, uino, ceterisque rebus aliunde supportandis.

[72] penusque] hoc penus, oris dicimus, & haec penus, us. M. Tullius lib. de natura deorum 2. Penates, siue a penu ducto nomine, (est enim omne, quo uescuntur homines, penus) siue ab eo, quod penitus insideant. [Nat. Deor., II, 27]

[30] Vir bonus, & sapiens] nunc de eo, qui reuera sit uir bonus, & sapiens, loquitur.

[73] audebit dicere] nullo metu deterritus dicet.

[73] Pentheu Rector Thebarum] haec, quae deinceps sequuntur, ab Euripide paulum immutata mutuatus est Horatius. conatus est autem his uersibus hic poëta uiri boni, uereque sapientis libertatem, animique magnitudinem, & constantiam ante oculos proponere : quibus ille uirtutibus septus, ac munitus, omnes res humanas una uirtute inferiores esse ducit : paupertatem, morbum, exilium, uincula, cruciatum corporis, mortem denique contemnit, summum bonum in honesto, & uirtute locat, turpitudinem, & uitium, summum malum esse existimat. uersus Euripidis sunt hi in Bacchis, Διον. Εἴφ’ ὅ, τι παθεῖν δεῖ. τί με τὸ δεινὸν ἐργάσῃ ; Πενθ. Πρῶτον μὲν ἁβρὸν βόστρυχον τεμῶ σέθεν. Διον. Ἱερὸς ὁ πλόκαμος. τῷ θεῷ δ’ αὐτὸν τρέφω. Πενθ. Ἔπειτα θύρσον τόνδε παράδος ἐκ χεροῖν. Διον. Αὐτός μ’ ἀφαιροῦ. τόνδε Διονύσου φορῶ. Πεν. Εἱρκταῖσί τ’ ἔνδον σῶμα σὸν φυλάξομεν. Διον. Λύσει μ’ ὁ δαίμων αὐτός, ὅταν ἐγὼ θέλω. [Bacch., 492] qui fuerant iam ante a Mureto ad hunc locum annotati. animaduertat autem studiosus utriusque linguae adolescens, primum Euripidis uersum sic esse ab Horatio redditum, quid me perferre, patique Indignum coges ? Secundo autem Euripidis uersu praetermisso, in quo minatur Pentheus Baccho, se ei comtos capillos secturum, & tertio, quo Bacchus respondet, eos Deo consecratos esse : quarto uersui Graeco respondere haec Latina aliquantum a Graecis dissidentia, adimam bona. illa autem, quae deinceps sequuntur, nempe pecus, rem, Lectos, argentum, ab Horatio esse de suo addita : Graecis illis Αὐτος μ’ ἀφαιροῦ. paria propemodum esse haec Latina, tollas licet. reliquam Graeci uersus partem a Latino poëta esse praetermissam. sextum uersum ab Horatio sic esse redditum, in manicis, & compedibus saeuo, &c. [p. 380] septimum sic, Ipse deus, simulatque uolam, me soluet.

[75] nempe pecus, rem, &c.] haec intelligenda sunt a sapiente responderi, hoc modo, tu minaris te mihi bona ademturum. quae bona ? nempe bona fortunae, quae ego bona non appello.

[78] opinor, hoc sentit] opinor (inquit Horatius) hoc sentit uir bonus, & sapiens : hocque significat his uerbis, ipse deus me soluet, se moriturum. Gulielmus Sirlettus dicebat sibi uideri Euripidis sententiam ab Horatio non esse intellectam. nam uerbis illis, λύσει μ’ ὁ δαίμων αὐτος. id est, soluet me deus ipse, non significat Bacchus apud Euripidem (inquit ille) se moriturum, sed se uinculis & carcere liberatum iri. sed respondere licet Horatium tum superiores Euripidis uersus, tum postremum aptissime in rem suam uertisse, atque ad sententiam suam felicissime accommodasse. Nam cum corpus animi sit tanquam carcer, ut plerique philosophi dixerunt, & mortuos dicamus corporis uinculis esse solutos : quemadmodum, qui carcere, & uinculis liberati sunt, recte solutos dicimus : ita quos deus uitam cum morte commutare uoluerit, cum moriendo omnibus miseriis humanis defungantur, non inepte solui dici possunt.

[79] mors ultima linea rerum est] ultima linea, id est, πέρας. finis, seu extremum, ut M. Tullius ad Toranium, cum omnium rerum mors sit extremum. [Fam., VI, 21] & Demosthenes περὶ στεφάνου. πέρας μὲν γάρ ἐστιν ἅπασιν ἀνθρώποις τοῦ βίου θάνατος. [Cor., 97] & Aristoteles lib. 3. de moribus ad Nicomachum hanc rationem affert, quare mors sit omnium rerum res horribilissima, quia est extremum, nihilque reliquum est mortuo, neque quod bonum, neque quod malum sit. uidetur autem in his uerbis ultima linea, tralatio esse ducta a figuris mathematicis, quae lineis terminantur, uel a pictura. sciendum est autem ueteribus illis, tum philosophis, tum plerisque aliis nihil minus, quam philosophis, mortem non fuisse habitam in malis, immo illos ad eam, tanquam ad certissimum miseriarum suarum portum, confugere esse solitos. referti sunt libri Marci Tullii hac sententia, nihil mali esse in morte : in qua si resideat sensus, immortalitas illa potius, quam mors ducenda sit : sin sit amissus, nulla uideri miseria debeat, quae non sentiatur. Veruntamen Pythagoras uetabat imperatoris, id est, dei iniussu, de uitae praesidio decedere. & Plutarchus in libro ὅτι οὐδὲ ζῇν ἐστὶν ἡδέως κατ’ Ἐπίκ. grauissime contra eos disputat, qui in rebus aduersis mortem sibi consciscere licere putant. & Aristoteles lib. 4. de moribus ad Nicomachum negat esse magnanimi in rebus aduersis sibi manus afferre. idem ait lib. 5. eum, qui se sua manu exanimet, iniuriam facere, si non sibi, certe ciuitati.