Ode 3.

Virtute praeditum uirum nihil extimescere. oratio Iunonis de Troia euersa, bello Troiano finito, imperio Romano a Troianis initium capturo.

COMMENTARII.

[1] & tenacem propositi] constantem in proposito, susceptoque consilio, non quouis tamen, sed recto.

[2] Non ciuium ardor] non ciues irati, ita ardentes. haec sunt referenda ad democratiam : in qua populus reip. praeest, ut olim Athenis. Quinetiam Romae, ubi optimates cum populo reip. praeerant, ita loquebantur, populus iussit. & uelitis, iubeatis Quirites.

[3] Non uultus instantis tyranni] non praesens tyrannus imperans quippiam minus rectum. haec ad tyrannidem pertinent.

[4] mente quatit solida] de sententia demouet, aut deturbat, id est, non habet eam uim, ut eum sententiam mutare cogat.

[4] neque Auster Dux Adriae] etiam supra Notum, id est, Austrum arbitrum Adriae dixit Ode iii. lib. 1. [Carm., I, 3, 15]

[6] nec fulminantis] nec Iouis fulmina. hoc igitur dicit. non populus ita incensus, non tyrannus praesens, & urgens, ut aliquid faciat minus rectum : non uenti, non fulmen, uirum iustum ac sapientem, atque in sententia permanentem, commouent, neque conturbant, neque inducunt, ut a proposito, susceptoque consilio desciscat.

[7] Si fractus illabatur orbis] denique si caelum ruat, non terrebitur ruinis. Non defuerunt, qui caelum ex lapidibus constare, atque aliquando collapsurum dicerent : quorum princeps fuit Anaxagoras : de quo uide apud Diogenem Laertium.

[p. 232]

[9] Hac arte] his artibus, id est, his uirtutibus, uel his uiis ac rationibus, iustitia scilicet, & popositi constantia dicit Pollucem, Herculem, Bacchum, Romulum ex mortalibus immortales esse factos. Congruunt cum his ea quae scribit Pausanias. Arcadicis, primos illos homines propter iustitiam & pietatem dignos esse habitos, a quibus Dii immortales hospitio exciperentur, & quorum mensis accumberent. Atque fiebat (inquit) ut & bonis recte factorum praemium statim persoluerent, & de improbis ac sceleratis poenas sumerent. Nam & Dii fiebant ex hominibus : qui etiam ad hunc diem diuinis honoribus afficiuntur, ut Aristeus Cyrenes, & Liber Semeles, & Hercules Alcmenae, & Amphiaraus Ioclis, denique Pollux & Castor Clytemnestrae Ledae filii. Contra credibile est Lycaonem feram esse factum, & Nioben in saxum uersam propter impietatem. mea autem aetate (late enim patebat hoc tempore improbitas, atque orbem terrarum, urbesque omnes occuparat) nemo Deus ex homine effectus est, nisi si qui uerborum ornamentis, & orationis amplificatione, & assentatorum artificio in Deorum numerum ascripti sunt. Haec Pausaniae ut quidem uertimus. Catullus quoque in carmine illo pulcherrimo de Pelei & Thet. nupt. deos immortales olim cum hominibus uersatos & congressos esse fatetur his uerbis : Praesentes nanque ante domos inuisere castas, Saepius & sese mortali ostendere coetu Caelicolae, nondum spreta pietate, solebant. Saepe pater diuum fulgentia templa reuisens, Annua cum festis uenissent sacra diebus, Conspexit terra Cretum procurrere currus, [Carm., 64, 384] &c. Strabo autem lib. Geogr. primo ostendens ueteres longius ac latius nauigasse, pluresque terrarum regiones pedibus peragrasse, quam posteriores, scribit Castorem & Pollucem, iccirco maris procuratores ac tutores quosdam, nauigantiumque seruatores ac liberatores esse dictos, quod longissime, latissimeque nauigarint, & mari longinquo ac remoto bella gesserint : Bacchum uero, Herculem, Theseum, Pirithoum, propter eandem causam ad inferos descendisse creditos. De Castore & Polluce plura diximus supra ad Oden xii. lib. 1. [Ad Carm., I, 12, 25]

[9] uagus Hercules] uagus, qui multa maria, multasque & longinquas terras peragrauit. quam de Hercule famam confirmat & Pindarus ἰσθμ. εἴδ. δ. ὃς Οὐλυμπόνδ’ ἔβη, γαίας τε πάσας, καὶ βαθυκρήμνου πολιᾶς ἁλὸς ἐξευρὼν θέναρ, ναυτιλίαισί τε πορθμὸν ἡμερώσας. νῦν δὲ παρ’ Αἰγιόχῳ κάλλιστον ὄλβον ἀμφέπων ναίει, τετίματαί τε πρὸς ἀθανάτων φίλος, Ἥβαν τ’ ὀπυίει, χρυσέων οἴκων ἄναξ καὶ γαμβρὸς ἥρας [Isthm., 4, 61] nunc autem (inquit Pindarus) apud Iouem uita beatissima potiens habitat, atque a diis immortalibus in honore habetur, & amatur : Tum Heben habet in matrimonio, aediumque aurearum dominus est, & Iunonis gener. sic Horatius de Romulo, Baccho, Castore & Polluce, & Hercule, epist. ad Augustum lib. 2. Romulus, & Liber pater, & cum Castore Pollux Post ingentia facta, deorum in templa recepti. [Epist., II, 1, 5] & Ode viii. lib. 4. Sic Iouis interest Optatis epulis impiger Hercules : Clarum Tyndaridae Sidus ab infimis, [Carm., IV, 8, 29] &c.

[11] recumbens] immo accumbens potius. nam recumbere est toto corpore cubare & iacere, ut diximus ad Od. xxvii. lib. 1. [Ad Carm., I, 27, 8]

[12] bibet] sic lib. Iannoct. & unus Vatic. Quod si bibit, legemus, dicendum erit hanc Odam Augusto mortuo scriptam esse : quod mihi quidem non est uerisimile.

[p. 233]

[13] Hac te merentem] hac te arte merentem praemium, nempe immortalitatem, & honores Diuinos : uel merentem accipe absolute pro militantem. ut sit tralatio a militibus : quos merere dicimus.

[14] tuae Vexere tigres] iccirco Bacchi currum tigres trahere finguntur, quia nullum est tam ferum, neque tam immane ingenium, quin uino mansuescere, & cicurari possit : adiunguntur & lynces, quae significant uarias, & multum dissimiles inter se hominum naturas, ac mentes uino aperiri : immo fortasse unius & eiusdem hominis ingenium uarium, multiplex, subdolum uino domitum, simplicissimum, & uerissimum fieri. Propertius lib. 3. Lyncibus in caelum uecta Ariadna tuis. [Eleg., III, 17, 8]

[16] Acheronta fugit] immortalitatem consecutus est.

[17] Gratum elocuta consiliantibus, &c.] Iunone placata : oratione liberali, & leni a Iunone habita, qua significaret se praeteritas offensiones, atque inimicitias ex animo deponere, Romulum in ordinem ac coetum Deorum admittere : Romanis in posterum fauturam, aut certe non obstaturam, quominus imperii sui fines quam latissime proferant, ac propagent, dummodo ne Troiam de integro condere, & reparare conentur.

[17] consiliantibus Diuis] consultantibus, consilium habentibus. Vsus est hoc uerbo & epist. ad Pisones . Ille bonis faueatque, & consilietur amice. [Ars, 196]

[18] Ilion, Ilion] ab hoc loco, Iunonis oratio initium capit. Haec autem nominis iteratio affectum animi declarat, atque exprimit.

[19] fatalis, incestusque iudex Et mulier peregrina uertit] Paris & Helena excidii Troiani causam sustinent.

[21] ex quo destituit Deos Mercede] ab eo tempore, quo Laomedon Deos fraudauit pacta, id est, promissa mercede. Sed quos Deos destituit Laomedon ? Neptunum, & Apollinem. Hi enim Iouis iussu Laomedonti suas operas mercede locarant, ad muros Troianos extruendos. At Laomedon perfecto opere, murisque Troianis ad iustam altitudinem perductis, fidem non seruauit, neque pactam mercedem persoluit : quin eos ita fraudatos Troia expulit. qua de re Homerus ἰλίαδ. φ. ubi sic Neptunus Apollini Μέμνηαι ὅσα δὴ πάθομεν κακὰ Ἴλιον ἀμφὶ, Μοῦνοι νῶϊ θεῶν, ὅτ’ ἀγήνορι Λαομέδοντι Πὰρ Διὸς ἐλθόντες θητεύσαμεν εἰς ἐνιαυτὸν Μισθῷ επὶ ῥητῷ. [Il., XXI, 442] Quanquam ex iis quae deinceps sequuntur apud Homerum, apparet solum Neptunum in muris Troianis ducendis operam Laomedonti nauasse : Apollinem autem eius boues custodisse. sic enim Homerus ibidem : Ἤτοι ἐγὼ Τρώεσσι πόλιν, καὶ τεῖχος ἔδειμα Εὐρύτε, καὶ μάλα καλόν, ἵν’ ἄῤῥηκτος πόλις εἴη· Φοῖβε σὺ δ’ εἰλίποδας ἕλικας βοῦς βουκολέεσκες Ἴδης ἐν κνημοῖσι πολυπτύχου ὑληέσσης. [Il., XXI, 446] Verum Pindarus ὀλυμπ. εἴδ. η. utrunque, Apollinem (inquam) & Neptunum Laomedonti operas locasse ad murorum Troianorum extructionem, narrat : Aeacum etiam adhibuisse sibi socium & adiutorem, sic Pindarus Τὸν (Aeacum) ὁ Λατοῦς, εὑρυμέδων τε Ποσειδᾶν Ἰλίῳ μέλλοντες ἐπὶ στέφανον τεῦξαι, καλέσαντο συνεργόν τείχεος. [Olymp., 8, 31] Hac poena autem eos affecerat Iupiter propterea, quod cum Iunone conspirauerant ad illum e caelo, regnoque deturbandum, ut ait Homerus ἰλ. α. ὅπποτε μιν ξυνδῆσαι Ὀλύμπιοι ἤθελον ἄλλοι, Ἥρητ’, ἠδὲ Ποσειδάων καὶ Φοῖβος Ἀπόλλων [Il., I, 399] sic enim legendum in secundo uersu : non [p. 234] Παλλὰς Ἀθήνη. Horatius quoque ipse Pindarum secutus, Apollinem una cum Neptuno muros Troianos extruxisse significat infra hac eadem Ode. Tersi resurgat murus aeneus Auctore Phoebo. & Euripides in Oreste, pergama, Apollinea uocat ξεστῶν περγάμων Ἀπολλωνίων Ἐριννύν ὀττοτοὶ. [Or., 1387] aliter Catullus in carmine de nuptiis Pelei & Thet. Vrbis Dardaniae Neptunia soluere uincla. [Carm., 64, 367] & Virgilius Aen. v. cuperem cum uertere ab imo Structa meis manibus periurae moenia Troiae. [Aen., V, 810] & 2. Neptunia Troia. [Aen., II, 625]

[23] mihi, Castaeque damnatum Mineruae] Iuno & Minerua Troianos implacabili odio persequebantur. Itaque apud Virgillium Aen. 2. partim hostes arcessunt, partim ipsae urbem incendunt. & apud Homerum Menelao fauent. Homerus ἰλ. δ. Δοιαὶ μὲν Μενελάῳ ἀρηγόνες εἰσὶ θεάων· Ἥρητ’ Ἀργείη, καὶ ἀλαλκομενηῒς Ἀθήνη. [Il., IV, 7] Ac Iunonis quidem in Priamum odium declarant ea, quae loquitur Iupiter eod. lib. Δαιμονίη· τί νύ σε Πρίαμος, Πριάμοιό τε παῖδες Τόσσα κακὰ ῥέζουσιν, ὅτ’ ἀσπερχὲς μενεαίνεις Ἰλίου ἐξαλαπάξαι ἐϋκτίμενον πτολίεθρον ; Εἰ δὲ σύ γ’ εἰσελθοῦσα πύλας καὶ τείχεα μακρὰ ᾿Ὠμὸν βεβρώκοις Πρίαμον, Πριάμοιό τε παῖδας, Ἄλλους τε Τρῶας· τότε κεν χόλον ἐξακέσαιο. [Il., IV, 31] Rursus Palladis in Graecos studium ex illo loco intelligi potest, ἰλ. ε. ἐπεὶ ἴδε παλλάδ’ Ἀθήνην Οἰχομένην· ἡ γάρ ῥα πέλεν Δαναοῖσιν ἀρηγών. [Il., V, 510]

[24] duce fraudulento] Laomedonte, qui fraudauit Apollinem & Neptunum mercede promissa.

[28] Hectoreis opibus] huc pertinet locus ille Od. iiii. lib. 2. & ademtus Hector Tradidit fessis leuiora tolli Pergama Graiis, [Carm., II, 4, 11] ad quem annotauimus pauca quaedam ex Hom, quae ad eandem rem pertinere uidebantur.

[26] Famosus] semper hoc nomen in uitio locum habet. ut Od. xv. huius libri , Tandem nequitiae fige modum tuae, Famosisque laboribus. [Carm., III, 15, 2] saty. 4. lib. 1. sicarius, aut alioqui Famosus. [Serm., I, 4, 4] sat. 1. lib. 2. Famosisque Lupo cooperto uersibus. [Serm., II, 1, 68] & de arte poët. famosae mortis amorem. [Ars, 469] & sat. vii. lib. 2. Dimittit neque famosum, neque sollicitum, ne Ditior, aut formae melioris meiat eodem. [Serm., II, 7, 51]

[29] Nostrisque ductum seditionibus] notum est ex Homero ἰλ. υ. Deos inter se dissidentes alios Troianis, alios Graecis fauisse, & consuluisse : Apollinem, Martem, Dianam, Latonam, Xanthum Troianis : Neptunum, Mineruam, Iunonem, Mercurium, Vulcanum Graecis. qua de re sic Homerus ἤτοι μὲν γὰρ ἔναντα Ποσειδάωνος ἄνακτος Ἔστατ’ Ἀπόλλων Φοῖβος ἔχων ἰὰ πτερόεντα [Il., XX, 67], &c. ductum autem idem, quod productum. sic M. Tullius lib. 7. epist. Suadere institui, ut bellum duceret. [Fam., VII, 3] Idem Off. 3. C. Marius Q. Metellum criminatus est apud populum Ro. bellum illum producere. [Off., III, 20] idem ualet bellum trahere. Cicero ad Atticum lib. 10. epist. cuius init. Et res ipsa monebat. [Att., X, 8]

[30] resedit] compositum, & sedatum est.

[30] protinus & graues] protinus, id est, porrotenus, deinceps.

[31] inuisum nepotem] Romulum. supra Ode 2. lib. 1. Siue neglectum genus, & nepotes Respicis auctor.

[32] Troica] Ilia, ut Ode viii. lib. 4. Quid foret Iliae, Mauortisque puer. [Carm., IV, 8, 22]

[16] Marti redonabo] condonabo, & remittam. uel etiam restituam, ut Od. vii. Quis te redonauit Quiritem Diis patriis, Italoque caelo ? [Carm., III, 7, 3]

[34] ducere] haurire.

[p. 235]

[37] Dum] dummodo, modo ut.

[37] saeuiat] χαλεπαίνῃ. aestuet. tralatio est ab animatis.

[26] Dum Priami] dummodo Troia ita deserta & inculta sit, ut in ea & armenta pascere, & ferae suos catulos occultare possint.

[41] insultet] ἐνθρώσκῃ . hoc enim uerbo utitur Euripides in Electra [Elec., 327], quo loco ait Aegistum Agamemnonis busto insultare.

[1] triumphatis] per triumphum ductis. sic Virgilius Georg. 3. Bisque triumphatas utroque ab littore genteis. [Georg., III, 33] uide annot. ad Od. vi. lib. 2. [Ad Carm., II, 6, 11]

[45] Horrenda late nomen] Roma exteris gentibus horribilis, longe lateque potentiae suae famam & gloriam porrigat ac proferat.

[46] qua medius liquor] qua parte fretum interiectum diuidit Europam ab Africa. est autem fretum illud Gaditanum : de quo sic M. Tullius lib. 3. de nat. deorum. Quid freto Siciliensi, Quid Oceani feruore illis in locis constantius, Europam, Lybiamque rapax ubi diuidit unda ? [Nat. Deor., III, 65]

[48] Qua tumidus rigat arua Nilus] Aegyptum significat. M. Tullius lib. de nat. Deor. 2. Aegyptum Nilus irrigat, & cum tota aestate obrutam, oppletamque tenuerit, tum recedit, mollitosque & oblimatos agros ad serendum relinquit. [Nat. Deor., II, 52] Διονύσ. Ἀλεξ. Οὐ γάρ τις ποταμῶν ἐναλίγκιος ἔπλετο Νείλῳ Οὔτ’ ἰλὺν βαλέειν, οὔτε χθονὸς ὄλβον ἀέξειν. Herod. lib. 2. Nilum ἐργατικὸν appellat [Hist., II, 11], id est, propemodum aratorem, aut agricultorem. Pomponius Mela. Non pererrat autem tantum Aegyptum, sed aestiuo sidere exundans etiam irrigat, adeo efficacibus aquis ad generandum, alendumque ut praeter id, quod scatet piscibus, quod hippopotamos, crocodilosque uastas belluas gignit, glebis etiam infundat animas, ex ipsaque humo uitalia effingat.

[49] Aurum irrepertum & sic. &c.] Ordo uerborum est hic, & haec sententia. Roma nomen suum in omnes oras terrarum proferat, Roma (inquam) fortior ad aurum spernendum, nondum repertum, id est, nondum ex auri fodinis effossum, aut erutum, & sic melius situm, quandiu est in terrae latebris retrusum : quam ad utendum aut profundendum. Piget ascribere hoc loco, quae de malis ab auro in hominum uitam illatis, scriptores litteris & memoriae prodiderunt. Athenaeus lib. 6. scribit apud ueteres illos Graecos aurum usque adeo rarum fuisse, ut Anaximenes Lampsacenus scriptum reliquerit, monile illud aureum, quo accepto Eriphyla salutem uiri sui prodidit, nullam aliam ob causam tam celebre fuisse, quam propter auri illo tempore penuriam. Ad Romanos autem multis post Romam conditam saeculis auri studium irrepsisse : diuque antea a Principibus Reip. aurum spretum & contemtum esse, paupertatem uero maiori laudi, quam diuitias fuisse, testimonio sunt Fabricii, Curii, Coruncani, Luscinii, Acidini, Calatini, Pisones Frugi, homines, (ut ait M. Tullius) non solum honoribus populi, rebusque gestis, uerumetiam patientia paupertatis ornati. Pindarus εἴδ. θ νεμ. Siculos laudans, ait apud eos, esse nonnullos, qui & equorum studio ducantur, & pecuniam spernere, eique imperare possint. Ἐντίτοι φίλλιποί τ’ αὐτόθι καὶ κτεάνων ψυχὰς ἔχοντες κρέσσονας ἄνδρες. [Nem., 9, 32]

[51] cogere humanos in usus] conferre ad res necessarias ac uoluptarias.

[54] Hunc tangat armis] tangat, ἐλάττωσις. seu μείωσις. quam latini [p. 236] extenuationem appellant : pro, perrumpat ac perfringat. uel tangere armis dictum pro eo quod est, arma usque eo inferre. sic fere loquitur inf. Od. xxvi. sublimi flagello Tange Chloën semel arrogantem. [Carm., III, 26, 11] Lucretius lib. 1. de nat. diuina, Ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri, Nec bene promeritis capitur, nec tangitur ira. [Nat. Rer., I, 48] aliter Od. xx. lib. 2. & recedentis, trilingui Ore pedes, tetigitque crura. [Carm., II, 19, 31 ]

[39] Qua parte debacchentur ignes Qua nebulae &c.] id est, qua parte mundus solis ardore torreatur, qua nubibus, & frigoribus immoderatis obrigescat, ut sup. Ode xxii. lib. 1. [Carm., I, 22, 18]

[57] fata] belli gloria ceteris gentibus praestituros, imperiique sui fines latissime prolaturos.

[1] nimium pii] essent in eo nimium pii, si quod a Troianis se profectos & oriundos esse sciant, Troiam instaurare, ac reficere conarentur.

[61] renascens alite lugubri] malis auibus, malis auspiciis. supra Od. xv. lib. 1. mala aui. [Carm., I, 15, 5]

[62] tristi clade iterabitur] iterum ferro & flammis uastabitur, ut sup. dixi ad Od. vii. lib. 1. [Ad Carm., I, 7, 32]

[65] murus aëneus] murus firmissimus ac solidissimus, ut Ode xvi. huius lib. turris aenea. [Carm., III, 16, 1] & epist. i. lib. 1. hic murus aëneus esto. [Epist., I, 1, 60]

[66] auctore Phoebo] quidam testantur scriptum esse in antiquo codice nescio quo ductore Phoebo. Ego cum nouem libris manuscriptis perantiquis usus sim, in nullo eam scripturam reperi, sed uulgatam, & receptam. Neque uero hanc puto altera deteriorem esse, praesertim cum ita locutus sit Virgilius Georg. 3. & Troiae Cinthius auctor. [Georg., III, 36] Iam quod aiunt Latinis usitatum esse ducere muros, ut & Horatio nostro infra Ode vi. lib. 4. potiore ductos alite muros, [Carm., IV, 6, 23] & Graecis ἐλαύνειν τεῖχος  : non continuo mihi probant hunc locum esse corruptum, & ductore, pro, auctore esse reponendum. Vtatur tamen suo quisque iudicio : si quis malet legi ductore Phoebo, contendere non est meum.

[63] uictrices] utitur hoc nomine epist. ad Iul. Florum lib. 1. paulo aliter, Prima feres ederae uictricis praemiae. [Epist., I, 3, 25]

[66] ter pereat meis Excissus Argiuis ter uxor] ex iis, quae urbis expugnationem consequuntur, urbem expugnatam & captam uult intelligi. libet autem mihi hoc loco urbis captae imaginem a duobus bonis auctoribus, altero omnium poëtarum principe Home. altero claro oratore Aeschine depictam proponere. Apud Homerum igitur ἰλ. ι. uxor Meleagri Cleopatra, uirum suum orans ne Calydoniorum urbem a Plemoniis capi, atque euerti sinat, sic loquitur : Καὶ τότε δὴ Μελέαγρον ἐΰζωνος παράκοιτις Λίσσετ’ ὀδυρομένη, καὶ οἱ κατέλεξεν ἅπαντα Κήδε’, ὅσ’ ἀνθρώποισι πέλει, τῶν ἄστυ ἁλώῃ. Ἄνδρας μὲν κτείνουσι, πόλιν δέ τε πῦρ ἀμαθύνει, Τέκνα δέ τ’ ἄλλοι ἄγουσι, βαθυζώνους τε γυναῖκας. Τοῦ δ’ ὠρίνετο θυμὸς ἀκούοντος κακὰ ἔργα. [Il., IX, 590] Aeschines autem in orat. κατὰ Κτησιφῶντ. hoc modo de Thebis ab Alexandro Macedone ui expugnatis ac direptis. [p. 237] Ἀλλ’ ἐπειδὴ τοῖς σώμασιν οὐ παρεγένεσθε, ταῖς γε διανοίαις ἀποβλέψατ’ αὐταῖς ἐς τὰς συμφορὰς, καὶ νομίσατε ὁρᾷν ἁλισκομένην τὴν πόλιν, τειχῶν κατασκαφάς, ἐμπρήσεις οἰκιῶν, ἀγομένας γυναῖκας καὶ παῖδας ἐς δουλείαν, πρεσβύτας ἀνθρώπους, καὶ πρεσβύτιδας γυναῖκας ὀψὲ μεταμανθάνοντας τὴν ἐλευθερίαν, κλαίοντας, ἱκετεύοντας ὑμᾶς, ὀργιζομένους οὐ τοῖς τιμωρουμένοις, ἀλλὰ τοῖς τούτων αἰτίοις [Ctes., 157]· quorum interpretationem, quanquam eam orationem a me in Latinum sermonem conuersam prope diem sum editurus, subscribam tamen. Verum quandoquidem corporibus praesto non fuistis, saltem animis adeste, & cogitationibus uestris calamitates eorum contemplamini. Fingite uos uidere urbem capi, muros suffodi, ac funditus euerti, domos incendi, mulieres & pueros in seruitutem abduci, senes, & anus libertatem sero dediscenteis, ploranteis, uobis supplicantes, irascentes non iis qui tam crudeleis ab ipsis poenas expetiuerunt, sed iis quorum opera, & culpae in has miserias inciderunt. Eodem pertinent ea quae Caesar apud Sallustium ait esse ab iis, qui ante se sententias dixerant, de belli saeuitia, disputata his uerbis. Plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt, composite, ac magnifice casum reip. miserati sunt : quae belli saeuitia esset, quae uictis acciderent, enumerauere : rapi uirgines, pueros : diuelli liberos a complexu parentum : matres familiarum pati, quae uictoribus collibuissent : fana atque domos spoliari : caedem, incendia fieri : postremo armis, cadaueribus, cruore atque luctu omnia compleri. [Con. Cat., 51] Accedat his Cremonae excidium apud Cornelium Tacitum libro 19. Non dignitas, non aetas protegebat, quo minus stupra caedibus, caedes stupris miscerentur. Grandaeuos senes, exacta aetate faeminas, uiles ad praedam in ludibrium trahebant. Vbi adulta uirgo, aut quis forma conspicuus incidisset, ut, manibusque rapientium diuulsus, ipsos postremo direptores in mutuam perniciem agebat. Dum pecuniam uel grauia auro templorum dona sibi quisque trahunt, maiore aliorum ut, truncabantur, [Hist., III, 33] &c. Excissus autem legendum, ab excindo. qua de re alibi.

[70] Quo musa tendis ?] sic sup. Od. i. lib. 2. sedne relictis Musa procax iocis, [Carm., II, 1, 37] &c.

[6] magna modis tenuare paruis] desine res magnas & graueis carmine humili imminuere quodammodo, atque extenuare. sic Od. vi. lib. 1. laudes egregii Caesaris, & tuas Culpa deterere ingeni. [Carm., I, 6, 11]