[p. 186]

In arborem, cvivs casv in agro Sabino poene oppressvs est. Ode 13

Nunquam homini satis exploratum esse, quid uitare debeat. Sapphus & Alcaei laudes.

Ille & nefasto te posuit die,

Quicunque primum, & sacrilega manu

Produxit arbos, in nepotum

Perniciem, opprobriumque pagi.

5 Illum & parentis crediderim sui

Fregisse ceruicem, & penetralia

[p. 187]

Sparsisse nocturno cruore

Hospitis : ille uenena Colchi-

Ca, & quicquid usquam concipitur nefas,

10 Tractauit, agro qui statuit meo

Te triste lignum, te caducum

In domini caput immerentis.

Quid quisque uiret, nunquam homini satis

Cautum est in horas. nauita Bosporum

15 Poenus perhorrescit, neque ultra

Coeca timet aliunde fata.

Miles sagittas, & celerem fugam

Parthi : catenas Parthus, & Italum

Robur. sed improuisa lethi

20 Vis rapuit, rapietque genteis.

Quam poene furuae regna Proserpinae,

Et iudicantem uidimus Aeacum,

Sedeisque discretas piorum, &

Aeoliis fidibus querentem

25 Sappho puellis de popularibus,

Et te sonantem plenius aureo

Alcaee plectro dura nauis,

Dura fugae mala, dura belli ?

Vtrunque sacro digna silentio

30 Mirantur umbrae dicere : sed magis

Pugnas, & exactos tyrannos

Densum humeris bibit aure uulgus.

Quid mirum, ubi illis carminibus stupens

Demittit atras bellua centiceps

35 Aureis : & intorti capillis

Eumenidum recreantur angues ?

Quin & Prometheus, & Pelopis parens

[p. 188]

Dulci, laborum decipitur, sono :

Nec curat Orion leones,

40 Aut timidos agitare lyncas.

COMMENTARII.

[1] nefasto die] ἀποφράδι ἡμέρᾳ. dies nefastus, infelix, infaustus, ad omnes res gerendas ineptus habebatur. quin nec eo lege agere licebat. quod declarat uulgatissimus ille Ouidii uersus, Ille nefastus erit, per quem tria uerba silentur. [Fast., I, 47] tria uerba sunt do, dico, addico. quae sunt Praetoris. eius enim est actionem & iudicium dare : ius dicere : rem de qua controuersia est, aut possessionem alteri ex litigatoribus addicere. Plutarchus in Camillo scribit ab Heraclito recte reprehensum esse Hesiodum, quod alios dies faustos, alios infaustos, & infelices statuerit, his uerbis, ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσιόδῳ τὰς μὲν ἀγαθὰς ποιουμένῳ, τὰς δὲ φαύλας ἡμέρας, ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡμέρας μίαν οὖσαν. [Vit. Cam., 19] hanc arborem autem, quam dicit die nefasto esse satam, iterum commemorat Ode xvii. Me truncus illapsus cerebro Sustulerat, [Carm., II, 17, 27] &c.

[2] sacrilega manu] impia.

[5] produxit in nepotum, &c.] producere est, uel in longum tempus uel foras, & in locum publicum ac propatulum ducere. sic dicimus producere conuiuium in multam noctem, & producere testeis. sic hoc loco in nepot. pernic. &c. productam arborem intellige arborem satione & cultura e terra prolatam & propagatam in posterorum perniciem, & totius uici infamiam.

[6] fregisse ceruicem] frangere ceruices apud M. Tullium usitatum : ut orat. in Vatin. Fregeris ne ceruices in carcere illi ipsi Vectio, ne quod indicium corrupti indicii extaret . Horatius autem infra Od. 3. Epod. impia manu Senile guttur fregerit [Epod., 3, 1] .

[6] & penetralia Sparsisse] id est, & in intima aedium parte noctu hospitem interfecisse.

[8] uenena Colchica] uenena praesentissima, uenena uenenis Medeae, quae uenefica fuit nobilissima, potentiora. Ode xvii. Epod. Cales uenenis officina Colchicis. [Epod., 17, 35] Admonendi autem sunt adolescentes, tertiam syllabam nominis Colchica, pertinere ad principium uersus consequentis. est enim hic uersus hypermeter.

[11] caducum] te lignum, quod incidisti in meum caput.

[12] immerentis] qui nihil commerueram, quamobrem in caput meum irrueres. Ode vii. Epod. [Epod., 7, 20] immerentes hospites. & vii. immerentis Remi Sacer ne potibus cruor.

[13] Quid quisque uitet, &c.] In duob. cod. calamo exaratis, Iannoct. & Faern. scriptum est. Quod quisque uitet, &c. de qua scriptura lector eruditus iudicabit. Digreditur ad sententiam generalem & uniuersam, neminem sibi in posterum ita cauere posse, ut non improuiso genere mortis extinguatur. quam & Pindarus posuit Olymp. εἴδ. β. Ἥτοι βροτῶν κέκριται πεῖρας [p. 189] οὔτι θανάτου, οὐδ’, ἁσύχιμον ἁμέραν ὁπότε παῖδ’ ἁλίου ἀτειρεῖ σὺν ἀγαθῷ τελευτήσομεν. [Olymp., 2, 30]

[14] Bosporum] Thracium, Ponti fretum, in quo est Byzantium. Bosporum autem, non Bosphorum imprimendum curaui, quod Graeci βόσπορον dicunt, a nominibus βοῦς et πόρος non βόσφορον. Praeterea in libro Faërni, Bosporum scriptum reperi, & uno Vatic. De Bosporo sic interpres Apollon. lib. 2. ἄργοναυτ. Βόσπορος ὀνομάζεται διὰ τὸ δοκεῖν τὴν Ἰῶ βοῦν οὖσαν διαπορεύεσθαι τὸ ἀπὸ Βυζαντίου καὶ Καλχηδόνος διάστημα [Schol. Argon., II, 168a] etc. reliqua uide suo loco.

[15] neque ultra Caeca timet] neque ab alio periculo sibi metuit, quam a Bosporo. Caeca autem sunt, quorum causae ignorantur. Praeterea animaduerte hic poni tribrachyn pro dactylo : met ali, ut saepe alias.

[17] & celerem fugam Parthi] quia fugiens pugnat. ut sup. Od. xix. lib. 1. & uersis animosum equis Parthum dicere. [Carm., I, 19, 11]

[21] Quam poene furuae] quantulum abfui ab inferis, id est, a morte ? Furuum (inquit Festus) nigrum, uel atrum. hinc dicta sunt furnus, funus, furiae, fuligo, &c.

[21] Proserpinae] quae Orci uxor est : uitae, & mortis arbitra. uide supra ad Od. xxviii. lib. 1. nullum Saeua caput Proserpina fugit. [Carm., I, 28, 20]

[22] & iudicantem uidimus Aeacum] Plato in Gorgia de Aeaco, & Rhadamantho, ἑκάτερος δὲ ῥάβδον ἔχων δικάζει. [Gorg., 526c] uide Od. vii. lib. 4. & de te splendida Minos Fecerit arbitria. [Carm., IV, 7, 21]

[23] Sedesque discretas piorum] campum Elysium : de quo sic Homerus ὀδυσσ. δ. Ἀλλά σ’ ἐς Ἠλύσιον πεδίον καὶ πείρατα γαίης Ἀθάνατοι πέμψουσιν, ὅθι ξανθὸς Ῥαδάμανθος. [Od., IV, 563] & Virgilius v. Aen. non me impia nanque Tartara habent, tristesque umbrae, sed amoena piorum Concilia.

[25] querentem Sappho] querentem de puellis Lesbiis, uel quod illae se ad turpem amorem impulissent, uel quod sibi in amore non responderent.

[28] fugae] exilii, τῆς φυγῆς. nam Graeci exilium φυγὴν appellant, & exulare φεύγειν dicunt. uel fugam intellige eorum, qui clade accepta e praelio fugiunt.

[29] Vtrunque] Alcaeum, & Sapphonem.

[29] sacro silentio] cur sacro ? an quod in rebus diuinis, quae publice fiebant, imperabatur, ut linguis fauerent ? quod scribit M. Tullius de diuinat. lib. 1. [Diuin., II, 83] & item scribunt Graeci. hinc illa. fauete linguis Od. i. lib. 3. [Carm., III, 14, 11] & male nominatis Parcite uerbis Od. 14. lib. 4. [Carm., III, 14, 11] an propter Bacchi, & Cereris mysteria, quae religiossimo silentio constabant ? an quod Pythagorici silentium, diuinum quiddam esse existimabant ?

[30] Mirantur umbrae dicere] tale est illud Virgilii Georg. iiii. de Orph. At cantu commotae Erebi de sedibus imis Vmbrae ibant tenues, simulacraque luce carentum. [Georg., IV, 471] idem ibid. Quin ipsae stupuere domus, atque intima lethi Tartara, caeruleosque implexae crinibus angues Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora, Atque Ixionei uento rota constitit orbis.

[30] sed magis, &c.] id est, sed attentius audit uulgus pugnas, & tyrannorum exactiones, quae canuntur ab Alcaeo, quam res amatorias, quas Sappho suis uersibus persequitur. canebat tamen & Alcaeus res amatorias, ut [p. 190] didicimus ex Oda xxxii. lib. 1. [Carm., I, 32, 4]

[32] Densum humeris] frequens, confertum, spissum.

[32] bibit aure] audit cupidissime. sic Propertius lib. 3. Incipe : suspensis auribus ista bibam. [Eleg., III, 6, 6]

[33] Quid mirum, &c.] Quid mirum umbras mortuorum, Alcaei & Sapphonis cantu teneri, ac delectari, cum carminibus illis delectatus, ac, poene dicam, stupefactus Cerberus aures demittat ?

[34] demittit atras bellua centiceps] aliter dixit Saty. ix. lib. 1. Demitto auriculas, ut iniquae mentis asellus. [Serm., I, 9, 20]

[34] Bellua centiceps] Cerberum significat, fortasse propter centum angueis, qui eius caput communiunt, ut ait Od. xi. lib. 3. quanuis furiale centum Muniant angues caput eius. [Carm., III, 11, 18] Hesiodus autem in Theog. Cerberum πεντηκοντακάρηνον id est, quinquaginta capitum, eodemque loco Echidnae filium facit. sed praestat Hesiodi uerba ascribere. sic enim ille de Echidna. Δεύτερον αὖθις ἔτικτεν ἀμήχανον, οὐτὶ φατειὸν, Κέρβερον ὠμηστὴν, Ἀϊδέω κυνὰ χαλκεοφωνὸν, Πεντηκοντακάρηνον, ἀναιδέα, τε κρατερόντε. [Theog., 310] Pausanias autem in Laconicis scribit Hecataeum Milesium probabilem quendam de Cerbero sermonem excogitasse : qui huiusmodi est : horribilem in Taenaro serpentem fuisse, eumque Orci canem ideo esse nominatum, quia quencunque ille momordisset, eum necesse esset interire, tanta erat ueneni pernicies ac diritas : atque hunc serpentem ad Eurysteum ab Hercule esse deductum. Iam primus Homerus eum Ditis, seu Orci canem appellauit, neque aliud ei nomen imposuit, neque ulla eum specie conformauit : Posteriores autem Cerberum appellarunt, eique canis similitudinem, ac figuram affinxerunt, triaque capita, nonnulli etiam quinquaginta attribuerunt, ut Hesiodus.

[36] Eumenidum] furiarum. appellatae autem sunt Eumenides εὐφημισμοῦ ἕνεκα. uel ut praebeant se εὐμενεῖς. id est, placidas, placatas, propitias.

[37] Prometheus] de Prometheo diximus ad odam 3. & 16. lib. 1.

[37] & Pelopis parens] Tantalus. de quo dicemus ad Od. xix. huius lib. [Ad Carm., II, 18, 37] & saty i. lib. 1. [Ad Serm., I, 1, 68] sed de eius supplicio, reiicio lectorem ad Aeschylum : cuius extat tragoedia Prometheus nomine.

[38] laborum decipitur] existimo ab Horatio dictum esse decipitur laborum exemplo Graecorum, qui ita loquuntur ἐπιλανθάνεται πόνων. id est, decipitur, uel fallitur, uel obliuiscitur laborum. de uerbo autem λανθάνειν. quod ualet latere, seu fallere, diximus ad Od. x. lib. 1. [Ad Carm., I, 10, 16] notissimum enim est iis, qui hunc poëtam terunt, fallere apud eum, idem ualere, quod latere, obscurum, & incognitum esse. qualia sunt illa. Da mihi fallere, da iustum sanctumque uideri, & fallentis semita uitae. & illud. socerum & scelestas Falle sorores. quo sensu & uerbum decipio usurpauit sat. 3. lib. 2. amatorem quod amicae Turpia decipiunt caecum uitia, [Serm., II, 3, 38] id est, quod amicae uitia ab amatore ignorantur, uel non animaduertuntur. non dissimile est illud Plautinum in Epid. nec satis exaudiebam, nec sermonis fallebar tamen. [Epid., 242] & ita Virgilius Aen. iiii. dixit. infandum si fallere possit amorem. [Aen., IV, 85] quod etiam Graeci dicunt βουκολεῖν ἔρωτα. id est, solatia quaedam, & oblectamenta adhibere, quibus animi aegritudinem ex amore natam leuare possimus, aut quibus animum ab amoris cogitatione [p. 191] auocemus. sic Horatius saty. vii. lib. 2. fallere curam [Serm., II, 7, 114] dixit. Iam uino quaerens, iam somno fallere curam. hoc igitur loco, decipitur laborum coniuncte legendum, ut recte annotauit Porphyr : ualetque, obliuiscitur laborum suorum dulci sono : id est, carminibus Alcaei delectatus, suorum laborum sensu leuatur.

[39] nec curat Orion, &c.] de Orione diximus sup. ad Od. xxviii. lib. 1. [Ad Carm., I, 28, 21] sed quod hic dicit Horatius, non curare eum apud inferos leones agitare, &c. id est, studium uenationis intermittere, dum Alcaeum, & Sapphonem canentes audit, sumtum est ex Homero ὀδυσσ. λ. ubi Vlysses narrat Alcinoo se illum uidisse apud inferos in prato Asphodelo, quas feras in desertis montibus interfecit, eas unum in locum cogentem. sic Homerus Tὸν δὲ μέτ’ Ὠρίωνα πελώριον εἰσενόησα Θῆρας ὁμοῦ εἰλεῦντα κατ’ ἀσφόδελον λειμῶνα, Τοὺς αὐτὸς κατέπεφνεν ἐν οἰοπόλοισιν ὄρεσσιν, Χερσὶν ἔχων ῥόπαλον παγχάλκεον, αἰὲν ἀαγές. [Od., XI, 572] Videtur autem Horatius toto hoc loco Pindarum aemulatus esse Πυθ. εἴδ. α. apud quem, aquila illa, quae sceptro Iouis insidet, Apollinis cantu delectata, primum sensim utranque alam remittit, ac relaxat : deinde palpebris tenebroso uapore perfusis (sic enim loquitur Pindarus) obdormiscit. Itemque Martis animus alioqui ferox, armis relictis, ferroque posito, eodem cantu permulcetur. uerba Pindari non ascribam, ne sim longior.

[40] timidos] timidas habet Faërni codex. sic Virgilius pharmaceu. quorum stupefactae carmine lynces. [Buc., 8, 1]