Quae refertur apud Homerum Diomedis et Glauci permutatio in proverbium abiit, quoties inaequalem commutationem significamus, hoc est : deteriora pro melioribus reddita, χρύσεα χαλκείων, id est aurea pro aereis. Nam libro Iliados sexto poeta Glaucum quempiam inducit, Hippolochi filium, Lyciorum ducem, jactantiusculum et ostentatorem magis quam pugnacem ; contra Diomedem vafrum callidumque. Hi duo congrediuntur μονομαχησόμενοι, id est singulari certamine inter se dimicaturi. At Glaucus rogatus a Diomede, quisnam hominum aut deorum esset, longa oratione natalium suorum seriem exposuit, patriam Lyciam, civitatem Ephyram indicavit. Mox Diomedes, utpote Graecus, hominis barbari stuporem ex orationis arrogantia intelligens illudendum magis ratus quam occidendum respondit suis majoribus cum illius progenitoribus vetus hospitium ac necessitudinem intercessisse muneraque hospitalia, quae xenia vocant, inter ipsos ultroque citroque data. Jamque defixa humi lancea coepit hortari, ut omissa pugna majorum suorum amicitiam inter ipsos renovarent alterque alteri in Lycia, alter in Argo hospitem praestaret, simulatque incolumes in patriam redissent. Interim si quando forte fortuna occurrissent, armis invicem abstinerent inter se dumtaxat religionem hospitii custodientes, in reliquos nihilominus jure belli usuri. Tum ne id videamur, inquit, proditione magis quam hospitii observantia facere, arma inter nos permutemus, quo reliquus exercitus intelligat nos majorum necessitudine devinctos esse. Quibus dictis uterque ex equo desiliit datis dextris ac fide pacta, veluti foedus quoddam hospitii sanxerunt permutatis armis, sed admodum inaequalibus :
id estἜνθ᾿ αὖτε Γλαύκῳ, inquit Homerus, Κρονίδης φρένας ἐξέλετο Ζεύς,
Ὃς πρὸς Τυδείδην Διομήδεα τεύχε᾿ ἄμειβε,
Χρύσεα χαλκείων, ἑκατόμβοι᾿ ἐννεαβοίων,
Qui cum Tydide mutarit protinus armaetJupiter hic stupidum spoliavit pectore Glaucum,
Usurpatum est adagium passim a laudatissimis auctoribus. Plato in Phaedro faciens Socratem Alcibiadi suo more respondentem, quod lucri cupidus formam corporis forma mentis meliore commutare vellet, Καὶ τῷ ὄντι χρύσεα χαλκείων διαμείβεσθαι νοεῖς, id estEt cum his, quae vere aurea sunt, aereis commutare cogitas. Quanquam interpres pro aereis vertit aurichalcum Item Aristoteles quinto Moralium libro de justitia : Qui vero dat sua, quemadmodum Diomedi arma sua dedit Glaucus, ut dicit Homerus, χρύσεα χαλκείων et reliqua. Plutarchus adversus Stoicos scribens eleganter huc torquet, ut dicat non admodum iniquam fuisse permutationem Glauci, propterea quod arma ferrea non minus usui sint pugnaturis quam aurea, sed qui corporis valetudinem anteponit honesto aut virtutem relinquit ob bonam corporis valetudinem, is vere permutat χρύσεα χαλκείων. Cicero in Epistolis ad Atticum libro sexto : Habes ad omnia non ut postulasti, χρύσεα χαλκείων, sed paria paribus respondimus. Utrumque proverbium esse significat Cicero : par pari, de aequali pensatione ; χρύσεα χαλκείων, de inaequali commutatione. Plinius junior in epistola ad Flaccum : Recipies epistolas steriles et simpliciter ingratas ac ne illam quidem sollertiam Diomedis in permutando munere imitantes. Martialis in Epigrammatis :Aurea donarit sibi reddenti aerea, centum
Bubus emenda daret demens, pro vilibus atque
Quae vix esse novem dicas redimenda juvencis.
A. Gellius Noctium Atticarum libro secundo Caecilianam translationem cum ipso Menandro, quem verterat, componens atque expendens ostendensque quantum a Graecanica venustate degeneret, Diomedis, inquit, hercle arma et Glauci non dispari magis precio aestimata sunt. Fit hujus adagii mentio etiam in prooemio Pandectarum juris Caesarei his quidem verbis : Nostris temporibus talis legum inventa est permutatio, qualem apud Homerum, patrem omnis virtutis, Glaucus et Diomedes inter se faciunt dissimilia permutante. Hactenus Justinianus, homo, ut ingenue dicam, nimium φίλαυτος sibique plus aequo placens, qui centones illos suos et inaequales legum rapsodias tot eruditissimorum virorum integris voluminibus praetulerit. Jam vero nihil quidem admiror, sed maximopere me pudet haud scio cujus interpretis in eum locum commenti. Quid enim mirum, si hoc ignoratum est ab iis, qui semel universam contemnunt antiquitatem ? Caeterum pudenda est vel ipsi juris professioni plus quam scurrilis impudentia in eo, qui juris interpretem profiteatur non vereri in re prorsus ignota fabulam insulsissimam non ex auctoribus, sed e somniis adferre. Maxime autem et pudet et miror inveniri doctores, qui nugamentum, non dicam tam indoctum, sed tam absurdum in publicis scholis perinde quasi praeclarum inventum serio doceant nec vel illud animadvertant figmentum minime convenire cum verbis Justiniani. Nam ille significat pro relictis inutilibus ac fastidiensis voluminibus, recepta tum meliora tum breviora hoc est permutationem factam vehementer inaequalem. Iste quisquis fuit, fabulam commentus est aequalia permutantium, nimirum utroque donante, quod supererat, recipiente cujus egebat. Ergo conveniet uti, quoties officium aut munus longe impari munere pensatur aut contra ; aut quoties aliquis rem pecuniariam auxit, sed dispendio famae ; magistratum assecutus est, sed jactura bonae mentis ; lautam fortunam repperit, sed amisit animi tranquillitatem. Admissus est in amicitiam principis, sed excidit ab amicitia Christi.Tam stupidus nunquam nec tu, puto, Glauce, fuisti,
Χρύσεα donanti χάλκεα qui dederas.